پست های وبلاگ

 مبدأ سبک خراسانی از نیمه قرن چهارم هجری آغاز شده و به نیمه قرن ششم می رسد.

سبک عراقی از آغاز قرن هفتم ابداع شده و به اواخر قرن دهم هجری می رسد. سبک هندی از قرن دهم تا امروز، و بازگشت به شیوه های عراقی و خراسانی از قرن دوازدهم در ایران تا امروز برقراراست.

سبک خراسانی یا ترکستانی

پس از اسلام ، نخستین شعرهایی که به زبان فارسی باقی مانده ، از منطقه ی خراسان قدیم است . خراسان قدیم 

محدوده ای بسیار گسترده تر خراسان امروزی داشته است ؛ از شمال به رود جیحون ، از جنوب به سیستان و از مشرق تا حدود چین گسترش داشته است .به همین جهت ، سبک نخستین شعرهای زبان فارسی دری را ، سبک خراسانی نامیده اند ، اما چون مدت ها مرکز حکومت سامانیان ( بخارا ) در آن سوی رود جیحون (= ماوراء النهر ) قرار داشت و آن منطقه را ترکستان می نامیدند، به جای سبک خراسانی ، سبک ترکستانی ،هم به کار برده می شود .

1- کلمات عربی بسیار کم دارد و اگر باشد ، آسان است .

2- لغات فارسی آن گاهی شکل کهنه و حتی لهجه ای دارد مانند آبا ( = با ) یا نیلوفل (= نیلوفر )

3-   تشبیهات و استعارات آن ساده است و می توان آن را در نظر مجسم کرد مانند استعاره ی « سینه زاغ

پران» به جای « شب » در شعر فردوسی :

     « چو خورشید رخشان بگسترد پر          سیه زاغ پران فرو برد ، سر »

4-   مهمترین قالب شعر در این سبک ، قصیده بود.

5-   از نیمه ی قرن سوم تا آخر قرن پنجم رواج کامل داشت .

سبک خراسانی که به سبک ترکستانی نیز مشهور است در اواسط نیمه دوم قرن سوم هجری پدید آمد و تا قرن ششم هجری رواج داشت.

به سبب آنکه نخستین آثار نظم و نثر در زبان جدید فارسی بعد از اسلام در ناحیه خراسان بزرگ پیدا شد، به آن سبک خراسانی گفته اند.خراسان بزرگ شامل خراسان کنونی و افغانستان و تاجیکستان کنونی و سرزمینهای ماوراء النهر و ترکستان هم بود. از این رو گاهی به سبک خراسانی سبک ترکستانی هم گفته اند. به هر حال و به طور کلی این سبک در مشرق ایران شکل گرفته است به لحاظ تاریخی سبک خراسانی سلسله های «  طاهری» و « صفاری» و « سامانی » و« غزنوی» را در بر می گیرد، اما این سبک بیشتر مربوط به دوره سامانیان و غزنویان است.

سبک خراسانی در دوره سامانیان:

شعر دوره سامانی، به لحاظ زبان، همان مختصات فارسی کهن را دارد: لغات مهجور کهن و نزدیک به زبان پهلوی دارد؛ در آن تکرار دیده می شود؛ بیشتر مبتنی بر ایجاز است؛ از نظر فکری، حماسی و متضمن پند و اندرز (ادب تعلیمی) است؛ شعری شاد و دور از یأس و بدبینی است؛ از اصطلاحات علمی - چون نجومی و طبی - خالی است؛ به آیات و احادیث اشاره ای ندارد؛ فرهنگ اسلامی در آن - نسبت به دوره های بعد بازتاب وسیعی نیافته است.

از نظر ادبی، شعر این دوره به لحاظ تشبیه - بخصوص تشبیه تفصیلی - بسیار قوی است. در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم استعاره هم زیاد به کار می رود. صنایع بدیعی در حد اعتدال است و بیشتر از صنایع بدیع لفظی استفاده می شود تا بدیع معنوی؛ و برای نمونه، انواع ایهام یا حسن تعلیل یا اغراق را به کار نمی برند. در این دوره قالب های شعری قطعه ومثنوی و رباعی مرسوم است.

از سوی دیگر در ایــن دوره لغات عربی کمتر کاربرد دارند ولی در عیــن کم بودن گاهی شاعران به جای لغات مستعمل و معمول فارسی لغت عربی به کار می برند؛ مثلا به جای سخت(( صعب)) و به جای جنگ ((حرب)) می گفتند.

گشاده شاه جهان پیش او به تیغ و سپر          هزار قلعه صعب و هزار شارستان

از خصوصیات مهم سبک خراسانی در این دوره در مقایسه بـا سبک عراقی و سایـر سبک ها خردگرایی شاعران این دوره است. ستودن خرد در نزد این شاعران عمومیت دارد و در بیشتر اشعار شاعران ابیاتی در مورد عقل و خرد و ستایش آن می بینیم.

مختصات زبانی شعر در دوره سامانیان:

زبان فارسی در این دوره زبان مادری گویندگان است؛ یعنی گویندگان این دوره بر خلاف دوره های بعد زبان فارسی را از روی آثار ادبی پیش از خود نمی آموختند. از این رو، زبان ایشان طبیعی و ساده و روان است و در آن تعقید و ابهام نیست. با این همه، اگر امروز برخی از لغات آن برای ما مهجور و دشوار می نماید، به سبب آن است که خراسان بزرگ منطقه ای بسیار وسیع بود و لهجه های مختلفی چون «سغدی» و «خوارزمی» در آن رایج بود.
همین امر باعث شده است که در شعر این دوره نام شهرهای قدیم خراسان بزرگ و نواحی همجوار آن آمده باشد؛ مانند: «خلج» و «چگل» و «نوشاد» و «قیروان» و «ختا» و «ختن» و ... .
شعر این دوره مشتمل بر مجموعه ای از لغات است که بسامد آن در دوره های بعد کم می شود و یا یکسره از بین می رود مانند: «سعتری» و «عرعر» و «ساتگین»و «چرخشت» و «بسد» و ...

برخی از لغات پر استعمال در این سبک از نظر فکری هم جالب اند. یکی از آنها واژه «آز» به معنای طمع و فزون خواهی است که اغلب جاندار انگاشته شده است. علت آن هم این است که آز در اساطیر ایرانی نام دیوی است و - چنانکه در «یشت»ها آمده است - «دیوی است که همه چیز را فرو بلعد. اگر چیزی نصیبش نشود، خود را بخورد. او خبیثی است که اگر همه اموال جهان به او داده شود، او را پر نکند و قانع نسازد».

 

مختصات فکری شعر در دوره سامانیان

1-  شعر این دوره شعری شاد و پرنشاط است و روحیه تساهل و خوش باشی را تبلیغ می کند و از محیط های اشرافی و گردش و تفریح و باغ و بزم سخن می گوید. علل آن یکی روحیه ایرانیان کهن؛ و دوم رفاه سیاسی و اقتصادی در زمان «سامانیان» و سوم زندگانی خود شاعران است که صله های گران می گرفتند و مرفه می زیستند و به دربارها رفت و آمد داشتند.

2- شعر این دوره واقع گراست و اوضاع دربارها محیط زندگی روابط ارباب و کنیز و غلام و تفریحات و ...را منعکس می کند.

3- شاعران با معارف پیش از اسلام آشنایند و از این رو تلمیح به اسم قهرمانان و شاهان - چون «نوشیروان» - و اعیاد و مراسمی چون «نوروز» و «سده» و ((بهمنجنه)) به چشم می خورد. این تلمیحات برگرفته از «شاهنامه فردوسی» نیستند و باید رد آنها را در منابع مختلف جست.

4- معشوق مقام والایی ندارد؛ معشوق گاهی کنیز است و از این رو همیشه صحبت از وصال است، نه فراق. این مشخصه از مشخصات بارز این سبک است.

5- جنبه های عقلانی و تعادل بر جنبه های احساسی و اغراق چیره است؛ از این مثلا در مدح و هجو هم متعادل است و غلو به صورت دوره های بعد دیده نمی شود.

6-  روحیه حماسی بر اشعار این دوره حاکم است، حتی در پند و اندرز. در این دوره، در باب می و معشوق نیز کلام حماسی است.

7- شعر در این دوره برون گراست٬ هرچند دقایق امور عینی را وصف می کند؛ اما با دنیای درون و احساسات و عواطف و هیجان و مسائل روحی سر و کار ندارد.

8- موضوعات شعــری از قبیل ((مرثیه)) و ((حکمت)) و ((موعظه)) و ((لغز)) و ((چیستان)) و ((خمریه)) (که قدیمی ترین نمونه آن در شعر رودکی و بشار مرغزی است) و حماسه و غنا (تغزل) و داستان سرایی در آن هست؛ اما موضوع اصلی مدح ممدوح و سپس وصف بزم می و معشوق است. همه مهارت و اطلاعات شاعر در خدمت این قصد اصلی (قصیده) - یعنی مدح - است.

9- اشاره به معارف اسلامی و حدیث و قرآن در آن کم است و آنچه هست عمیق نیست؛ و باصطلاح مورد بحث و فحص و بسط قرار نمی گیرد و شاعر از آن مضمون نمی سازد یا از آن استفاده تمثیلی نمی کند.

10-  شعر این دوره از پند و اندرز خالی نیست٬ ولی این پندها بیشتر جنبه عملی و ساده دارند و یادآور پندهایی اند که از بزرگان ایران باستان چون انوشیروان و بزرگمهر مانده است.

 

سبک خراسانی در دوره غزنویان

در زمان غزنویان، تغییر عمده ای نسبت به عهد سامانیان در سبک صورت نگرفت. وقتی که غزنویان به حکومت رسیدند، در رسوم درباری و قوانین اجتماعی تغییراتی ناگهانی و بنیادی رخ نداد؛ و از این رو، تغییر محسوس شدیدی در سبک ادبیات این دوره دیده نمی شود. با این همه، در حکومت و بینش غزنویان با سامانیان اختلافاتی است که باعث تغییراتی در سبک زندگی و تفکر مردم و - در نهایت - سبک ادبیات هم شده است.

شعر دوره غزنوی شعر نیمه اول قرن پنجم است و برخی از شاعران این عهد پرورده سامانیان اند؛ کسانی مانند کسایی مروزی٬ فردوسی طوسی٬ عنصری.

مختصات زبانی شعر در دوره غزنویان:

از نظر زبانی، نسبت به دوره سامانی، لغات عربی افزونتر شده و از میزان لغات مهجور فارسی کاسته شده است. از نظر فکری، مدح محور اصلی است و در «تشبیب»قصاید ازمعشوق و طبیعت هم سخن می رود. تصویرسازی و مضمون آفرینی از «ترک» هم دیده می شود؛ همچنین، به «مسیح» و «زرتشت» توجه دارند. اشاره به معارف اسلامی در حال افزایش است؛ و مقام معشوق همچنان پست است.

از نظر ادبی، اساس همچنان بر تشبیه محسوس به محسوس است؛ اما تشبیه محسوس به معقول هم در حال رشد است و همچنین برخی به تشبیه خیالی توجه دارند. در دوره سامانی، تشبیهات تفصیلی فراوان دیده می شد. در این دوره، تشبیهات رو به کوتاهی و ایجاز دارند. تشبیهات عهد سامانی مورد تقلید قرار می گیرد. بسیاری از شاعران به تشبیهات شعر عربی هم توجه دارند.

   شعرای معروف سبک خراسانی:

     رودکی: شهید بن حسین بلخی، ابوشکور بلخی، خسروی سرخسی، خسروانی ابوطاهر، ابوعبدالله ربنجی و لوالجی، لوکری، کسائی، دقیقی، فردوسی طوسی، عنصری بلخی، فرخی سیستانی، غضایر رازی، عسجدی، منوچهری، لامعی گرگانی، فخرالدین اسعد گرگانی، مسعود سعد سلمان لاهوری، سنائی غزنوی، امیر معزی نیشابوری، ابوالفرج رونی لاهوری، سوزنی سمرقندی، قطران ارموی، و غیره...

شعرای موجد سبک بین بین : سید حسن غزنوی، انوری ابیوردی، رشید وطواط، عمادی شهریاری، خاقانی شیروانی، نظامی گنجوی، ظهیرفاریاب، جمال الدین اصفهانی.