پست های وبلاگ

آشنایی و عادت زدایی از شعر و متن ( قسمت دوم و پایانی )

ادامه ی مقاله ی :

آشنایی و عادت زدایی از شعر و متن ( قسمت دوم و پایانی )

مقاله از: 

گروه زبان و ادبیات دانشگاه گیلان ( دکتر عباس خائفی و محسن نورپیشه ) بقیه ی مشخصــــــــــــات این مقـــــــــــــــــــــاله در قســـــــــــــمت اول آورده شــــــــــــــــده اســــــــــــــت .

ادامه ...

1- آشنايي زدايي در موسيقي شعر

اگر اين پيش فرض را بپذيريم كه ( مطابق نظريه مكتب پراگ ) بايد آشنايي زدايي را درون
متني كرد، يعني تمهيدات ادبي را كه پس از مدتي به صورت مألوف و آشنا در آمده و از ايفاي
تأثير اوليه خود عاجز مانده است، تغيير داد و تمهيداتي نوين را جايگزين آنها كرد، بايد
پذيرفت كه موسيقي شعر نيز از اين قاعده مستثني نيست.

شاعران معاصر براي اين منظور در يكي دو دهه ی اخير، موسيقي گفتار را جايگزين
موسيقي سنتي و ريتميك شعر كرده اند . شعر رؤيايي حد فاصل بين موسيقي سنتي شعر
و موسيقي گفتار شعر قرار مي گيرد . رؤيايي كارهاي اوليه خود را با وزنهاي عروضي در
قالب چهار پاره و سپس قالب نيمايي شروع مي كند، ولي خود را به اوزان عروضي
محدود نمي كند و در جاهايي به موسيقي گفتار نزديك مي شود.اشعار رؤيايي معمولاً تلفيقی از موسيقي سنتي و موسيقي گفتار است، اما وجه غالب بيشتر اشعار او همان موسيقي سنتي شعر است.

رؤيايي از تكرارهاي آوايي، واژگاني و نحوي در موسيقي شعر خود زياد استفاده مي كند ؛
براي نمونه:
شروع شعر با حرف «واو» و تكرار آن كه تداعي كننده صداي زنبور است 

و شهادت دادم
كه زنبورهاي زرد عاطِل
و در لانه هاي مومي شان آشفتند
و كندوها را تسخير كردند
و زنبوران عسل را كشتند
و زنبورانِ عسل
مهاجران هوا گشتند
در انتقال نيش
رخوت
هزار شد 
( رؤيايي، 1379 : ص 80)

تكرار واژگاني، مانند
درچشمي باز / چشمي ديگر باز مي رويد / و در چشمي باز / چشم باز ديگر مي رويد / و 
باز در چشمي / چشم ديگر مي رو يد، باز / سرانجام در دور دست / نمي دانم چيزي / در
چيزي كه نمي دانم چيست / مي رويد.
( رؤيايي، 1371 : ص 15)

و يا:
نيمي از زندگي: نيمي از مرگ
« سرگذشت » 
نيمي از« درگذشت»
( رؤيايي، 1379 : ص 76 )

تكرار نحوي، مانند:
نه گهواره ! نه گور! / حيات تو از لالايي / تا لاله است. ( رؤيايي، 1379 : ص 88)
اي كه در صف پيش / جان پيش صف مي گذاري،..... (رؤيايي، 1379 : ص 82)

روزي كه مرگِ ديگر من مي آيد/ تو با من ديگرت بيا (رؤيايي، 1379 : ص 31)
انگار كه دعوتي پنهان / او را مي خواند/ يا اوست كه مي خواند انگار / دعوت پنهان
را.
(رؤيايي، 1371 : ص 107)

تركيب وزن و بي وز ني نيز در اشعار رؤيايي معمولاً موسيقي زيبايي خلق مي كند ؛
مانند شعر زير از مجموعه دلتنگي ها كه با وزن مضارع شروع ، و در جاهايي كه وزن
شكسته مي شود، اين كار هنرمندانه صورت مي گيرد و شعر , رواني گفتار خود را از دست
نمي دهد:
و شكل را رفتن تو مفعولُ فاعلات فعل.
معناي مثنوي است مفعولُ فاعلات

در حالتِ عميق عزيمت شتابهاي موازي مفعولُ فاعلات مفاعيل فاعلات فعولن
در گردي مچ تو به هم مي رسند و ؛

UU ـــ U ـــ ـــ UUUUU ـــ ـــ ـــ 
باد
صفات باد

شكل عزيز زانو را
كه قدرت و اطاعت را با هم دارد 
تصوير مي كند

در اينجا وقتي وزن شكسته مي شود، پنج هجاي كو تاه در كنار هم قرار
مي گيرد؛ چيزي كه در وزن عروضي غير ممكن است و تنها در لحن گفتار مي تواند
اتفاق بيفتد . اين گونه موارد، هم آشنايي زدايي دارد و هم موجب تنوع در موسيقي شعر مي شود.

تركيب زيباي ديگري از وزن با استفاده از اركان بحرهاي مضارع و مجتث و ... را در شعر: « در جستجوي آن لغت تنها » از مجموعه « تيرباران » می بینیم
با چشم هاي بسته به ديوار تكيه داد مفعول فاعلات مفاعيلُ فاعلات

ديوار، آسمان شده بود مفعولُ فاعلات فعل
و شانه هاش برج: مفاعيلن فعول

شانه اي عشق فاعلاتن فاع

شانه اي از عجب..... فاعلاتن فَعَل

نمونه هايي از بافت هاي زبان گفتار را در مجموعه ی « هفتاد سنگ قبر »
كه اثر دوران پختگي شاعر است مي توان يافت.

پس مرگ
چيزي ديگر بود! ( رؤيايي، 1379 : ص 42)
****
جان آمد اينجا
تا خود را
كامل كند (رؤيايي، 1379 : ص 45)
****
اينجا هنوز هم
حرفهاي بين من و دنيا هست
كه بين من و دنيا مي ماند (رؤيايي، 1379: ص 159)

2- آشنايي زدايي در زاويه ديد 

« شكلوفسكي مثالي از يك داستان تولستوي مي آورد كه در آن داستان از نظر يك اسب 
بيان مي شود . از نظر شكلوفسكي همين انتخاب نظرگاه يك حيوان به جاي انسان ، ديدي ناآشنا و تازه به داستان مي دهد
( نفيسي، 1368 : ص 134 ) 

در اد بيات فارسي نيز نمونه آن بسيار است كه مي توان به داستان « سگ ولگرد »و یا «سه قطره خون »
از صادق هدايت اشاره كرد . رؤيايي از اين روش در شعر استفاده مي كند؛ براي 
نمونه:
«نگاهم كن زاير! 
زمان درازي نگاهم كن
تا براي تو جالب شوم»
( رؤيايي، 1379 : ص 23 ) 
در شعر فوق زاويه ديد، زاويه ديد سنگ قبر است.

گاهي زاويه ديد در اشعار رؤيايي بسيار عجيب مي شود كه در اعتقاد او به پديدار شناسي و تجربه گرايي هوسرل ريشه دارد؛ براي نمونه:

و مرگ / شكل طناب بود، منتظر مرگ، / و 
روي راه، منتظر مرگ / با مرگِ منتظر مي رفت / وقتي طناب آينه اش را ديد / و مرگ، مرگ را
شناخت / سرباز محكوم را زلالي ديد / و در زلال آينه انديشه كرد / من جيوه ام ! 
(رؤيايي،1379 : ص 257)

آشنايي زدايي و روشهاي قديمي در شعر

تينيانوف مي گويد:« آنچه در يك دوره عنصر ادبي دانسته مي شود در دوره ديگر تنها پديده ساده زبان است و بس» 
(احمدي، 1380 : ص 45)

بنابراين روشهاي قديمي شعر بايد با توجه به سالهاي سرودن اشعار مورد بررسي قرار گيرد
و گرنه در زمان ما ممكن است آشنايي زدايي به حساب نيايد، البته نسبت به زبان معيار آشنايي زدايي دارد، اما نسبت به پيشينه شعر فاقد آن است؛ چنانكه در كتاب « حركت و شعر » ابوالفضل پاشادر بررسي شعر « سيب » از مهرداد فلاح، درباره تركيب « پشت گوش همين خاموشي » چنين آمده است:

« ... گوش خاموشي»

يك اضافه استعاري و لذا تركيبي مستعمل و نخ نماست، اگر چه فلاح با آوردن كلمه « همين »
خواسته است اين مستعمل بودن را پنهان كند، اما اين تلاش چيزي از كهنگي اين تركيب نمي کاهد و « گوش همين خاموشي » همان « گوش خاموشي » 
و لذا اضافه اي استعاري است (پاشا، 1379 : ص 174)

واقعيت هم چنين است و برخي از روشها ( مانند صنعت تشخيص، اضافه هاي تشبيهي و
استعاري و .... ) به دليل فراواني كاربرد ، ديگر روش به شمار نمي آيد و در دوره ما فاقد ارزش
زيبايي شناختي است . رؤيايي خود نيز بر اين عقيده است؛ چنانكه در مقاله اي مي گويد:«
كاربردهاي زباني در ارائه خيال و تصوير، مثل «كندوي آفتاب » «عنكبوت درشت شکستگی » « زنبور نور »« سيب تن »،« ناخن باران » ،« ميوه گنجشك »
و نمونه هاي فراواني از اين قبيل در شعر معاصر كم نيست . اينها همه وسواس توضيح دادن است . 
گريز از ايجاز و تازه اين عادت زباني تنها در شعر ميانه روي ما نيست كه انباشته است، بلكه اضافه تشبيهي و تركيبات مضاف و مضاف اليه بخش عظيمي از شعر مدرن ما را پر مي كند، سراسر شعر سپهري پر است از انجير ظلمت، گلخانه شهوت، ماسه كسالت، انگشتان تكامل، ريگ الهام، و.... 
در كار شاعران مدرن ديگر هم اگر سري بكشيد، از اين گونه تصويرهاي ساكن و بي حركت بسيار پيدا مي كنيد
مرغ سكوت، جوجه مرگي فجيع را / در آشبان به بيضه نشسته است.
(شاملو)

 

تصوير را بايد از ايستايي نجات داد. به جاي اينكه واقعيتها را به صورت يك اضافه تشبيهي
يا اضافه استعاري يعني به صورت مضاف و مضاف اليه در كنار هم بنشانيم، بيابيم و آنها را از
كنار هم عبور دهيم و در ضلعي بنشانيمشان كه غايت خويش را در يابند .....
( رؤيايي، 1372 ص 27)

همچنين در مقاله « شعر حجم، شعر حركت » نيز چنين مي گويد:
« ... از دوره كلاسيسم تا امروز، تمام شعر جهان از چنين استعاره هايي به اشباع رسيده است، استعاره هايي كه با كسره اضافه [ de در فرانسه ] و دسته اي از كلمات كه د ر زنجيره تركيبات اضافي از حركت بازمانده اند، تشكيل مي شود. بايد اين سيستم استعاره را كه در شيوه بيان شعري هميشه مرسوم بوده است، واژگون كرد و شيوه بياني شعر ما، يعني حجم اين سيستم را به دور مي اندازد
(رؤيايي، 1375 : ص 129).»

البته لازم به ذكر است كه در اشعار قديمي تر ايشان ( يدالله رؤيايي ) از اين نوع روشها
استفاده شده، اما با توجه به زمان سرايش آنها قابل توجيه است.

 

نتيجه

يدالله رؤيايي به عنوان يكي از چهره هاي شاخص و تأثير گذار ادبيات ا يران از روشها
و ترفندهايي از آشنايي زدايي سود جسته است كه مي توان آنها را چنين تقسيم بندي كرد:

1 -توازن (موسيقي شعر ) كه شامل وزن و بي وز ني، توازن آوايي، واژگان و نحوي و تركيب
لحنهاي زبان گفتار با آ نها مي شود. 

2 انواع هنجار گريزي: 
الف) هنجارگريزي دستوري
يعني ايجاد دگرگوني در ساختار صرفي و نحوي جملات و برجسته سازي. 
ب) هنجارگريزي نوشتاري - د يداري كه استفاده از عناصر ديداري خط و فرم نوشتار و ايجاد
مفهومي ثانوي بر مفهوم اصلي واژه است . 
ج) هنجارگريزي واژگاني كه ساخت واژگان جديد توسط خود شاعر است . 
د) هنجارگريزي معنايي كه طيف وسيعي از ز بان را در بر مي گيرد؛ تشبيهات، استعارات، پارادوكس ها، نمادها، استحاله ها، تصاوير سوررئال و ا نواع ساخت شكني ها را مي توان جزء فراهنجاريهاي معنايي به شمار آورد . 
هـــ) هنجارگريزي در زماني يا باستانگرايي كه استفاده از واژه ها و ساختهاي نحوي متعلق به
گذشته ی ز بان است و ... . 

3- آشنايي زدايي در زاوية ی ديد كه هر شاعر از چشم موجودي ديگر و يا شيئي ديگر به هستي مي نگرد و يا به پديده ايی از زواياي جديد مي نگرد .
وجه غا لب در هر مجموعه از اشعار« رؤيايي » نسبت به مجموعة ی ديگر متفاوت است و « رؤيايي » در هر مجموعة شعري خود به فراخور زمان سرايش آن و تكامل و تجربه هاي زباني خود از بخشي از اين ترفندها بيشتر سود جسته است.

 

 

منابع

1 - احمدي، بابك ؛ ساختار و تأويل متن ؛ تهران: نشر مركز ؛ 1380
2- ايگلتون، تري ؛ پيش درآمدي بر نظريه ادبي ؛ تهران : نشر مركز، چاپ اول ؛
.1368
3 - بيگزبي، سي . و. اي ؛ دادا و سور رئاليسم : ترجمه چين افشار، تهران : نشر مركز ؛ چاپ
. سوم، اسفندماه 79
4 - پاشا، ابوالفضل ؛ حركت و شعر ؛ تهران: نشر روزگار؛ 1379
5- تايشمن، جني و گراهام وايت، فلسفه اروپايي در عصر نو، نشر مركز، تهران: 1379
6- خليلي جهانتيغ، مريم، سيب باغ جان« جستاري در ترفندها و تمهيدات هنري غزل مولانا » تهران: انتشارات سخن، چاپ اول، تهران 1380

7- رؤيايي، يدالله، دريايي ها، تهران، انتشارات مرواريد، 1344
8 - رؤيايي، يدالله، لبريخته ها، شيراز ؛ نويد چاپ دوم، 1371
9- رؤيايي، يدالله، گزينه اشعار، تهران: انتشارات مرواريد، چاپ اول 1379
10- رؤيايي، يدالله، لبريخته ها، شيراز ؛ نويد چاپ دوم، 1371
11- رؤيايي، يدالله، هفتاد سنگ قبر، گرگان: انتشارات آژينه، 1379
12- شهرجردي، پرهام مقاله از هفتاد سنگ قبر گفتن از يدالله رؤيايي شنيدن سايت:
www. Shahrvand. com/633 shahrjerdi.htm ( (سال 1382
13- مقدادي، بهرام، فرهنگ اصطلاحات نقد ادبي از افلاطون تا عصر حاضر، تهران : انتشارات
فكر روز، 1378
14 - مهرگان، آروين، ديالكيك نمادها، تهران: نشر فردا، چاپ اول، 1377
15- موكاروفسكي، يان، زبان معيار و زبان شعر ،ترجمه احمد اخوت ، كتاب شعر، جلد 2
،اصفهان، 1371
16- ميرصادقي، ميمنت، واژه نامه هنر شاعري، تهران : انتشارات كتاب ممتاز، چاپ دوم، 1376

17- نفيسي، آذر، مقاله ،« آشنايي زدايي در ادبيات » ماهنامه كيهان فرهنگي، 7، ش 2 سال ششم، 1368 ص 34

 

 

با سپاس 

پرواز