پست های وبلاگ

حشو در شعر چیست؟

حشو(اعتراض) در لغت عربی به معنای "لایی" لباس است، همان الیافی که مابین آستر و پارچه نهاده می­شود تا جامه و لباس را بهتر نشان دهد و نگه­دارد؛ که در این باره سعدی می­گوید:
              قبا گر حریر است و گر پرنیان
                                   بناچار حشوش بود در میان
و در اصطلاح بدیعی، عبارت است از، آوردن کلمات و جملاتی که به ارکان و سیاق اصلی سخن ارتباطی ندارد و بنا بر دلایلی در لابه لای ارکان و اجزاء اصلی جمله آورده می­شود.
حشو در کلام به سه گونه است: حشو ملیح ، حشو متوسط ، حشو قبیح.
شاعران زبان فارسی، در ابیات خود از حشو ملیح بیشتر از نوع دیگر حشوها استفاده می­کنند .
 
حشو ملیح: آن است که علاوه  بر اجزاء و اغراض اصلی سخن، جمله پاره­ها و گزاره­های دیگر هم بیاید؛ اما نه تنها خللی به معنا و قالب الفاظ  وارد نمی­سازد بلکه به زیبایی معنوی و  صوری آنها  نیز افزوده می­شود. در واقع این حشو در جهت ترمیم و تتمیم ساختار جمله است، و به همین جهت "ملیح" یعنی نمکین و شیرین است و دلها را می­رباید.[1]
به عبارت دیگر حشو ملیح آن است که هر چند شعر در معنی محتاج به آوردن آن نباشد اما در زیبایی آن تاثیر بسزایی دارد و رونقی دیگر به شعر می­دهد.[2]
 
خلق گویند: که برو، دل به هوای دگری ده
                                      نکنم، خاصه در ایام اتابک دو هوایی
                                                                          سعدی
در حشو ملیح، شاعر واژه یا عبارتی در کلام می­آورد که جنبه­ی معترضه دارد و آوردن آن نیازی نیست ولی آن را زیباتر می­سازد.
در زبان خبر، حشو ناپسند است زیرا مقدار لفظ به اندازه­ی نیاز معنی باید باشد؛ اما در زبان عاطفی، که هدف از آن نشان­دادن عواطف و زیبایی آفرینی است ، حشو ملیح نه تنها ناپسند نیست، بلکه بسیار به زیبایی کلام می­افزاید.
حشو زیبا یا ملیح، ترفندی خاص نیست بلکه زیبایی آن مرهون ترفندهای گوناگون شاعرانه­ است:
 
           دی، که پایش شکسته باد، برفت
                                                گل، که عمرش دراز باد، آمد
زیبایی حشو در این بیت به سبب تشبیه ماه دی و فصل گل به انسان است که با دو جمله­ی معترضه "پایش شکسته باد" و "عمرش دراز باد" میسر شده است. معمولا حشو ملیح جنبه­ی دعا و نفرین هم دارد. مانند:[3]
         چشم بد اندیش "که برکنده باد"
                                         عیب نماید هنرش در نظر                      
حشو ملیح را عموما سخنوران نکته­دان و برجسته در کلام خویش گنجانده­اند.
همچنین باید در نظر داشت که حشو اصولا یک حالت نسبی در جمله دارد،  یعنی حشو، واقع شدن گزاره­ها، به مقدار زیادی بستگی به جایگاه جمله و سخن و نوع نگاه گوینده و خواننده دارد، مگر اینکه صرفا از دیدگاه ساختار زبانی نحوی بدان نگریسته شود نه از وجوه دیگر.
            دی پیر می فروش که یادش به خیر باد
                                   گفتا شراب نوش و غم دل ببر ز یاد       
"که یادش به خیر باد" از نظر دستوری حشو است ولی از منظرها و نگاه­های دیگر می­تواند حشو نباشد.
      نام دیگر حشو ملیح اعتراض یا حشو لوزینه است.
 
حشو متوسط: آن است که اجزاء اضافی، نه جمله را زیبا می­کند و نه چندان آسیبی بدان می­رساند؛ حشو متوسط مثل بیشتر آثار متوسط و کلمات متعارف مردم است.
     زهی زلعل لبت، پسته بر شکر خندان
                              فروغ عارضت ای دوست شمع حجره­ی جان
 در اینجا لفظ "ای دوست" حشو متوسط محسوب می­شود.
 
حشو قبیح: آوردن پاره­ها و گزاره­هایی است که در ارکان اصلی جمله خلل ایجاد می­کند و صورت زیبای سخن را آبله­گون(زشت) می­نماید. نوع رایج آن بیشتر وقتی رخ می­نماید که بی­سواد کم­مایه­ای بخواهد ادای باسوادان پرمایه را در آورده مثلا ادیبانه سخن بگوید. که مانند این جمله:
 "سنگ حجرالاسود را با دست لمس استلام نمودم"    
و همچنین مثل این بیت:
           از بس که بار منت تو بر تنم نشست
                                               در زیر منت تو نهان و مسترم     
                                                                            کمالی
 
          دولت ار یار شود بخت مساعد گردد
                                       ساعد دست ترا باز بیاریم به دست
 در اینجا کلمه­ی "ساعد" حشو قبیح است، زیرا واژه­ی دست رساننده­ی مفهوم ساعد نیز هست.   
حشو قبیح نیز مبحثی ساختاری است بدین معنا که گوینده هماهنگی فرم(ساختار) و محتوی رادر نظر نمی­گیرد. نمونه­ی کامل حشوهای قبیح را در آثار متکلف ادبی مثل "دره­ی نادره" و "تاریخ وصاف" می­توان دید که بیشتر اجزاء آن هیچ ارتباط معنایی یا قالبی به ارکان جمله ندارن و صرفا برای آهنگین کردن جمله و یا خودنمایی آورده می­شوند.[4]
 
  .[1] محبتی، مهدی؛ بدیع نو، تهران، سخن ، 1380، چاپ اول، ص120.
[2] . پیشگر، احد؛ بدیع بر بنیاد آثار سعدی، اردبیل، نیک آموز، 1381، ص155، 156.
[3] . وحیدیان کامیار، تقی؛ بدیع از دیدگاه زیبایی شناختی، رضا انزابی نژاد، تهران، دوستان، 1379، اول، ص 146، 147.
[4] . محبتی، مهدی؛ پیشین، ص121، 122.

نویسنده :  الهه سادات برقعي
پژوهشگده باقر العلوم ع