پست های وبلاگ

                                                                           به نام خدا هر که نامخت از گذشت روزگار           نیز ناموزد  ز هیچ آموزگار جلسه پنجم :  قواعد قافیه ( تبصره ها ) قبلا گفتم قافیه شعر تابع دو قاعده است . این دو قاعده ی کلی استثنا هایی دارند که در هفت مورد طبقه بندی شده اند : تبصره ی 1 - به آخر واژه قافیه ممکن است یک یا چند حرف الحاق شود که جز حروف مشترک قافیه  محسوب می شوند و رعایت آن ها الزامی است , مثال :   به ریحان ِ نثار اشک ریزان  /  به قرآن و چراغ صبح خیزان قافیه : ریزان / خیزان ...........البته اشک ریزان / صبح خیزان حروف مشترک قافیه : یزان حروف الحاقی: ان * حروف الحاقی عبارتند از :  *شناسه ها : که در آخر فعل می آیند( َم  ی   َد  یم  ید  َند )      مثال : گفتی : گفت فعل / ی شناسه   -ای آبشار نوحه گر از بهر چیستی / چین بر جبین فکنده ز اندوه کیستی واژه قافیه : چیستی / کیستی حرف الحاقی : ی حروف مشترک قافیه :  یست  *ضمایر متصل :(  َم   َت  َش   ِمان   ِتان   ِشان  )  مثال : دخترم /  دختر اسم  / م ضمیر متصل مثال : شخصی به هزار غم گرفتارم / در هر نفسی به جان رسد کارم واژه قافیه : گرفتارم / کارم حروف مشترک قافیه: ارم حرف الحاقی :  َم *پسوندها : به تنهایی معنی و مفهومی ندارند و باید در کنار کلمه ای قرار بگیرند که معنی دار شوند . پسوند ها شامل:ی /آسا / سار /دم /سان/ستان/شن/کار/کده/گار/گاه/گر/گون/گین/مان/وار/وش/و.......مثال: گلشن (گل/شن)..گلستان(گل/ستان)...میکده(می/کده)..کارگر(کار/گر) مثال: چه  باید  مرا جنگ  زابلستان  /وگر جنگ ایران و کابلستان واژه قافیه :زابلستان / کابلستان حروف مشترک قافیه :ابلستان حروف الحاقی : ستان * ی  آخر بعضی از واژه های مختوم به ( ا .  و )   مثال : خدای  / بوی / موی مثال: همی کند  سودابه از خشم موی /همی ریخت آب و همی خست روی واژه قافیه : موی / روی حروف مشترک قافیه : وی حرف الحاقی : ی   مثال : جهان  سپیدتر از فکرهای عرفانی  است / رفیق روح من ,آن عشق های پنهانی است واژه های قافیه : عرفانی / پنهانی حروف مشترک قافیه : انی حرف الحاقی: ی درون مغزم از افکار خوش چراغانی است /چرا که در شب مه ,فکر نیز نورانی است واژه های قافیه : چراغانی / نورانی حروف مشترک قافیه : انی حرف الحاقی:ی *تبصره ی 2 : بعضی از واژه ها به مصوت  ِ ( ه بیان حرکت ) و یا مصوت  ی   ختم می شوند . گرچه جز کلمه ی قافیه محسوب میشوند اما از نظر قافیه الحاقی به شمار می ایند . مثال : پرده ( پرد ِ )      جامه ( جام ِ )   بره (برِ)     مثال : کسان شهد نوشند و مرغ و بَره (برِ)   / مرا روی نان می نبیند تره (ترِ) واژه قافیه : بره / تره حروف قافیه : َ ر ِ حرف الحاقی :     ِ   حروف اصلی :  َ ر ( طبق قاعده ی 2) مثال: یکی مشکلی برد پیش  علی / مگر مشکلش را کند مُنجَلی واژه قافیه : علی / منجلی حروف قافیه : َلی حروف اصلی : َل  ( طبق قاعده ی 2) حرف الحاقی : ی توجه : ی  در واژه های علی و منجلی اصلی است اما از نظر قواعد قافیه شاعران فارسی زبان آن را در حکم الحاقی منظور کرده اند , گویی اصل کلمات عل و منجل بوده است .   *تبصره ی 3 :دو واژه  که اختلاف در مصوت کوتاه  دارند بشرطی می توانند  هم قافیه شوند که حرف یا حروف الحاقی داشته باشند.  مثال : کُشت / کِشت  هم قافیه نمی توانند باشند بشرطی می توانند که الحاقی داشته باشند مثلا کشتی /کِشتی    ...........  مَرد/ مُرد هم قافیه نیستند ولی اگر حرفی را به آنها اضافه کنیم الحاقی می شوند مثلا مَرده /مُرده  در اینجا هم قافیه می شوند . گُل / گِل...... گُلی / گِلی هم قافیه هستند کُشت / گَشت ........کُشته / گَشته  هم قافیه هستند بنده (بندِ) / ژنده ( ژ ِندِ )  هم قافیه هستند چون کسره ی آخر در حکم الحاقی است *تبصره 4 : پسوندها و پیشوندها واژه نیستند ولی گاهی در حکم واژه ی قافیه قرار میگیرند به شرطه اینکه تکرار نشوند مثال : چنان صورتش بسته تمثالگر/که صورت نبندد از آن خوب تر  واژه قافیه :  گر / تر حروف مشترک قافیه : َر حرف الحاقی : ندارد ..پسوند هستند و قبلا گفتیم پسوندها الحاقی هستند اما در اینجا خود واژه ی قافیه قرار گرفته اند . مثال: دلم جز مهر مه رویان طریقی بر نمی گیرد / زهر در می دهم پندش ولیکن در نمی گیرد واژه قافیه :   بر / در حروف مشترک قافیه : َر الحاقی : ندارد مثال : شب سیاه بدان زلفکان تو ماند / سپید روز به پاکی رخان تو ماند (ان) در دو واژه ی زلفکان و رخان نشانه ی جمع است و چون تکرار شده نمی تواند قافیه باشد . چرا ؟  چون قبلا گفتیم پسوند و پیشوندها در صورتی می توانند قافیه قرار بگیرند که متفاوت باشند . مثال : نک بهاران شد صلا ای لولیان / بانگ نای و سبزه و آب روان ( ان ) در لولیان نشانه ی جمع است و در روان نشانه ی صفت حالیه می باشد و جز کلمه محسوب می شود . پس قافیه ما درست است  چرا ؟ چون ( ان ) در هر دو,  دو حالت متفاوت دارد .                                                                 تمرین در بیت های زیر : الف) ردیف را مشخص کنید ( اگر دارد ) ب ) واژه ها و حرف یا حروف قافیه را معلوم نمایید. پ)حرف یا حروف الحاقی را مشخص کنید . ت)حرف یا حروف اصلی  قافیه را معلوم نمایید .   1-ما به روی دوستان از بوستان آسوده ایم /گر بهار آید وگر باد خزان ,آسوده ایم (سعدی) 2-نشاط جوانی ز پیران مجوی/ که آب روان باز ناید به جوی (سعدی ) 3-چندان که گفتم غم  با طبیبان /  درمان نکردند مسکین غریبان (حافظ) 4- سرشگ هوا بر زمین شد گوا / به نزدیک خورشید فرمان روا (فردوسی) 5- یار بد مار است هین بگریز از او /تا نریزد برتو زهر آن زشت خو هر یکی  دیوار اگر باشد  جدا / سقف چون  باشد معلق بر هوا (مولوی)                                                                                     " خداست یار کسانی که یار یگدیگرند"