سه مربّع

به نام یگانه غزل‌سرای دیوان آفرینش.

درود و خیر مقدم به سروران ارجمندی که نگاهِ نافذشان زینت‌بخش شاعرانه‌هایم است.

«مربّع»، نوعی از دوبیتی، رباعی و یا دوبیت است که خواندنش از افقی و عمودی یکسان می‌باشد؛ شاید بشود آن را جزو صنعت‌های ادبی به شمار آورد؛ امّا قالب خاصّی نیست.

با توجّه به این‌که قالب «مسمّط مربّع» نیز داریم، لازم دانستم مطلبی را‌ پیرامون قالب مسمّط و انواع آن بیاورم تا با «اشعار مربّع» مدّ نظر صفحه‌ی جاری، اشتباه نشود:


واژه‌ی«مسمّط» از «سمط» گرفته شده که در عربی به‌معنای رشته و یا در رشته کشیدن مروارید است و اصطلاحا قالب شعری‌ای است مرکّب از چند بخش که شاعر بنای هر بخش را بر چند مصراعِ هم‌قافیه می‌نهد و مصراع آخر آن را بر قافیه‌ای دیگر قرار می‌دهد.

هر بخش از مسمّط را «رشته» و مصراع پایانی هر رشته را «بند» می‌نامند.

قافیه‌ی رشته‌ها متفاوت است و در هر رشته، همه‌ی مصراع‌ها به‌جز مصراع آخر، هم‌قافیه‌اند.
تمامِ بندهای یک مسمّط نیز هم‌قافیه‌اند و در حقیقت این بندهای دارای قافیه‌ی یکسان، حلقه‌ی اتّصال تمام رشته‌ها به یکدیگر است.

بنیان‌گذار این قالب زیبا، منوچهری دامغانی، شاعر قرن پنجم است و مشهورترین مسمط فارسی را نیز منوچهری دامغانی سروده‌است، که با این رشته آغاز می‌شود:

خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانبِ خوارزم وزان است
آن برگِ رزان بین که بر آن شاخِ رزان است
گویی به‌مَثَلْ پیرهن رنگرزان است
دهقان ز تعجب سرِ انگشت گزان است
کاندر چمن و باغ نه گُل ماند و نه گلنار

تکه‌شعر بالا یک «رشته» است و مصراع:
«کاندر چمن و باغ نه گُل ماند و نه گلنار»،
بندِ آن به‌شمار می‌آید.


انواع مسمّط:

* به مسمّط‌هایی که رشته و بندِ آن‌ها مجموعه‌ی سه مصراع باشد، مسمطِ «مثلّث» (سه‌تایی) اطلاق می‌شود.

* به مسمّط‌هایی که رشته و بندِ آن‌ها مجموعه‌ی چهار مصراع باشد، «مربّع» (چهارتایی) گفته می‌شود.

* مسمّط‌هایی که رشته و بندِ آن‌ها مجموعه‌ی پنج‌مصراعی باشد، «مخمّس» (پنج‌تایی) نام دارد.

* مسمّط‌هایی را که رشته و بندِ آن‌ها مجموعه‌ی شش مصراع باشد، «مسدّس» (شش‌تایی) می‌خوانند.

*مسمّط‌هایی را که رشته و بندِ آن‌ها مجموعه‌ی هشت مصراع باشد، «مثمّن» (هشت‌تایی) می‌گویند.

از بین انواع نام‌برده، مسمّطِ مسدّس از همه رایج‌تر است.
ضمنا تمام مسمّط‌های منوچهری دامغانی نیز مسدّس است.