گزیده ای از \\ المعجم فی معائیر اشعار العجم \\ شمس محمد بن قیس الرازی

درود بر دوستان عزیز و مدیریت محترم سایت شعر ناب
مطالبی بود مستند از کتاب المعجم و همچنین سروده ای از بنده که در هر قسمت که صلاح می دانید استفاده کنید .
گزیده ای از " المعجم فی معائیر اشعار العجم " شمس محمد بن قیس الرازی
بدان که عروض میزان کلام منظوم است همچنانک نحو میزان کلام منثورست . و آن را از بهر آن عروض خوانند که معروض علیه شعر است یعنی شعر را بر آن عرض کنند تا موزون آن از ناموزون پدید آید و مستقیم از نامستقیم ممتاز گردد .
و این فن در معرفت اجناس و اوزان شعر علمی محتاج الیه است و در شناختن صحیح و معتل اشعار معیاری درست . و آنچ بعضی از شاعران کوته نظر گویند که مقصود از علم عروض آن است تا مردم بر نظم کلام قادر گردند .
و چون راست طبع در معرفت موزون و ناموزون سخن بدان محتاج نیست و کژ طبع را که در جبلت استعداد وزن و ذوق معرفت آن نباشد به واسطه عروض تخریجی نمی افتد .
اما وضع این فن خود نه از بهر آن است تا کسی شعر گوید یا بر نظم سخن قادر شود بل که مقصود اصلی از این علم معرفت اجناس شعر و شناختن صحیح و متکسر اوزان است . برای آن که شعر گفتن به هیچ سبیل واجب نیست .
و بسیار افتد که شاعر در شعر خود از وزنی بوزنی رود  یا زیادت و نقصانی بر اجزاء شعر خویش درآرد و چون از اصول اوزان بی خبر باشد بر آن شعور نیابد . یا کسی او را بر سبیل امتحان از وزن و تقطیع شعری مشکل بپرسد چون طبع او بیگانه از آن باشد از عهده جواب آن تفصی نتواند کرد .
*****
کژ طبع
هر که خورد جـــــرعه ای از می بزم حضور         غرقه شود ناگهــان ژرف به نظم بحور
طبع کژ و نظم سست آفت عقل است و ذوق        سوق دهـــــد سفله را بر ره خزم غرور
آن که کنــــد ادعا بر ادب از نظـــــم سست         خوار شود اینچنین در صف رزم سطور
نقــــص و زیادت اگر وارد نظــــــمی شـود         علم عروضـــش دهد صحت عزم عبور
راه نـــداری مگـــــر طـــی مسیر عـــروض        تا کــه فراگــــیری از قالب جزم شعور
        وحید سلیمی بنی – آذرماه 1394

در معنی شعر و حدّ و حقیقت آن
آورده اند که اولین آفریده ای که در زهد و موعظت نفس و تسبیح و تقدیس حقّ شعر گفت ملکی از ملائکه مقرّب بوده است باری اتّفاق است نخست آفریده ای که در شعر خویشتن را بستود و در آن بر دیگری مفاخرت کرد
ابلیس بود علیه اللّعنه . بهرام گور چون این دانست از آن بازگشت و بعد از آن شعر نگفت و نشنود و فرزندان و اقارب خویش را از آن منع کرد .
بدانک شعر در اصل لغت دانش است و ادراک معانی بحدس صایب و اندیشه و استدلال راست و از روی اصطلاح سخنی است اندیشیده مرتّب معنوی موزون متکرّر متساوی حروف آخرین آن به یکدیگر ماننده و درین حدّ گفتند سخن مرتّب معنوی تا فرق باشد میان شعر و هذیان و کلام نامرتّب بی معنی و گفتند موزون تا فرق باشد میان نظم و نثر مرتّب معنوی و گفتند متکرّر تا فرق باشد میان بیتی ذومصراعین و میان نیم بیت که اقلّ شعر بیتی تمام باشد و گفتند متساوی تا فرق باشد میان بیتی تمام و میان مصاریع مختلف هر یک بر وزن دیگر و گفتند حروف آن به یکدیگر ماننده تا فرق بود میان مقفّی و غیر مقفّی که سخن بی قافیت را شعر نشمرند اگرچه موزون باشد .
المعجم فی معائیر اشعار العجم مطبعه مجلس سال 1314 شمسی