شیشه

یک گام تا بلوغ کامل
مدتی است که در صحن سایت متوجه انتشار اشعاری به ویژه در سبک کلاسیک شده ام که آن ها را نمی شود از روی امتیازاتشان رده بندی کرد. چون از این حد گذشته اند. بلکه تمرکز روی نقصان های آن ها لازم است. نه بخاطر این که همه امتیازات اثر را از بین می برند و ضایع می سازند، بلکه از این نظر که آن ها را از برداشتن گامی بسوی بلوغ و افتخار باز می دارند.
سروده های جناب احسان فلاح رمضانی معمولا از آن قماشند و تعداد بقیه دوستان نیز در این سطح کم نیست. بنده تاکنون تردید داشتم که در این مورد سخنی بگویم یانه. اما حیف است که اشاره ای به این موضوع مهم صورت نگیرد، اگر چه خود بنده و آثارم شاید در حدی نباشند که چنین گفتاری را بر من مجاز شمارند. باکی نیست حداقل زعما و عقلای قوم را وادار به توجه و بیان علم خودشان خواهد نمود.
این نقد جنبه عمومی دارد، و مراجعه به « شیشه » را بهانه و دستاویزی قرار می دهیم برای پرداختن به چنین موضوعی.
قبل از آغاز دو مقدمه عرض می کنم:
اول این که بر می گردم به نگرش خودم که اخیرا در صحن سایت مطرح کرده ام و آن مربوط می شود به هستی و رفتار مستقل هر اثری از جمله شعر از خالقش که در چهار مرحله آن را توضیح داده بودم:
1- مرحله تولد، که کاملا زاده و تابع شرایط خلق اثر می باشد، که خود خالق اثر و منویات و روحیات و تأثّرات او بخش مهمی از آن شرایط است. این می شود هستی مستقل.
2- مرحله رشد و بلوغ اثر، که عموما بدست خالق اثر صورت می گیرد و عوامل دیگری نیز می تواند در آن دخیل باشد که مهمترین آن برداشت و نگرش و روانشناسی اجتماعی محیط بر آن است.
3- مرحله سوم انتشار و ظهور اثر است که در برابر سمع و نظر مخاطبان قرار می گیرد. در حقیقت آن هستی و معنی مستقلی که بیان گردید، در ذهن مخاطبان و صاحبان اصلی آن متجلی، منعکس و نمایان می شود.حتی شاید مقداری متفاوت از آنچه خود اثر یا خالقش در نظر داشته اند. این ترکیبی بغرنج از شرایط خلق اثر و احوالات نشر آن است. بعنوان مثال شاهنامه فردوسی در زمان سلطان محمود غزنوی و شرایط آن دوران مزه خاصی داشت، زمانی که نقل نقالان قهوه خانه بود یک مزه ای، و زمانی که برخی نظرات و نگرش ها به آن پهلو می سایند یک معنی دیگری دارد. در صورتی که اثر همان اثر است.
4- مرحله چهارم این که هستی و منش و ذات اثر ماندگار می شود. گرچه یادآور خالق آن اثر و افکار و روحیات او خواهد بود، اما برای خودش موجودی زنده و پویا و همواره مرجع خواهد بود و تشابهی خواهر و برادری با آثار دیگر مؤلف ممکن است داشته باشد ممکن هم هست که اصلا شبیه آن ها نباشد.
دوم با توجه به مطالب بالا، مرحلۀ نخست یعنی تولد « شیشه » رخ داده است. توسط شاعری که ما ایشان را به عنوان یک « جهاد گر تبیین » می شناسیم و کارش را تاکنون به طرز عالی انجام داده بودند اگر به دو نکته مردم شناسانه توجه می کردند، که اینجا باز نمی کنم و آنگونه مسائل حال و هوای خودش را دارد و جایگاهی خاص.
« شیشه » مورد بحث ما، حتی مرحله دوم را هم از سر گذرانده است، یعنی « شیشه » منتشر شده است و دوباره نمی شود به شکم مادر برگردد، که اگر برگردد و دوباره متولد شود دیگر « شیشه » نیست یا این شیشه نیست.
بحث ما دقیقا در همین جاست و آن نکته مهمی که اینجانب قصد بیان آن را دارم. مثالی از عالم ورزش و مهارت های ورزشی خواهم زد و آن وزنه برداری است :
وزنه برداران در مسابقات و هماوردی های ملی و جهانی وزنه ای را بلند می کنند. اول بروی سینه می رسانند، استراحت کوتاهی می کنند و آن را بالای سرشان می برند. و یا موفق به این کار نمی شوند و آن را راهی زمین می کنند و دست خالی میدان را ترک می کنند. آن ها تمام تلاش خودشان را کرده اند، مهارت ها و بدنسازی های لازمه را انجام داده اند و چه بالا ببرند و چه نبرند سطح خودشان را تعیین کرده اند، اما بین بالا بردن وزنه تا بالای سر و انداختن آن از روی سینه تفاوت از زمین تا آسمان است. صحبت سر سکوی افتخار است و جوایز و افتخارات بعد از آن. شاید تمامی زحماتی که تا این مرحله کشیده شده است در برابر آن خودآگاهی و بلوغ و استادی از روی سینه تا بالای سر هیچ و ناچیز باشد و اگر کفی هم می زنیم و می زنند در برابر آن نقد زری که می توانست بدست آورد به جز یک دلداری ساده و تشویق توخالی چیزی نیست. مثال می زنم:
« شیشه » سروده ایست با وزن و قافیه عالی و « ت » های ضمیر متصل به کلمه قافیه متعالی و بسیار زیبا. بدنه شعر پر است از سنگ جواهر، و « الماس » های تراش خورده هم بصورت مجزا و گاه پیوسته به چشم می خورد اما نه آنچنان که مرحله بردن وزنه تا بالای سر را کامل کرده باشد. یا مرحله دوم « هستی و رفتار اثر » ناقص انجام یافته است. مثال:
بیت :
« . . .
رسوا شدۀ شهر دهان های مریض است
دستی که دچار است به پیراهن تنگت
. . . »
یک الماس تراش خورده است. در همان معنای اولیه یا ارجاعِ نخستین خودش بینهایت شورانگیز و تهور آمیز است. گرچه اگر دقت کنیم، در ته قصه منظور « تبیین گرایانه » ی شاعر را هم می توان دید با هنرمندی حافظ گونه.
حالا بیت نخست را ببینیم:
« . . .
زحمت شده هر معدن افتاده به چنگت
الماس تراشیدۀ چشمان قشنگت
. . . »
لفظ « الماس تراشیده » را من از همین مصرع اقتباس کردم و چقدر زیباست. خود مصرع دوم یک الماس است. اما از نظر معنایی، که در اصل هر بیتی از غزل می بایست مجموعه ای کامل و رسا و بلیغ از سئوال و جواب ها، معماها و پاسخ ها، صغری ها و کبری ها، تضاد و تقابل ها و هزاران چیز دیگر باشد، جفت مکمل « الماس تراشیدۀ چشمان قشنگت » چیست؟ یعنی مقدمه چیست که کامل کننده آن باید مصرع دوم باشد؟ یک نقص و عجله و رها کردن تمام عیار. زحمت و معدن درست انتخاب شده اند اما چنگ چی؟ چشم بسته عرض می کنم که هیچ توجیهی برای تکمیل معنا وجود ندارد مگر این که بگوییم پیگیر و مصمم به کامل کردن آن نبودیم. نمی شود گفت معنایی در ذهن نداشتیم گرچه بعیدهم نیست اما این که نتوانستیم منظور خودمان را برسانیم مسجل است. چگونه ؟ مصرع دوم و زحمت و معدن را حفظ می کنید. حالا سعی می کنیم معنی را کامل کنیم. یعنی در مصرع اول چیزی باید باشد که مصرع دوم باعث زحمت آن شده است. مثلا عرض می کنم. یعنی تلاشی می کنیم برای جانشینی و هم نشینی واژه ها : « زحمت شده بر معدن افتاده به جنگت » . یعنی الماس تراشیده چشم تو برای معدنی که با تو در افتاده است باعث زحمت شده است. معنی درست است اما باید بگردیم چیزهای زیباتر هم پیدا کنیم و این را تا حد وسواس دنبال کنیم. آیا این کار را کرده ایم ؟ مسلما نه. می گویند شعر حافظ را اگر می خواهید بشناسید سعی کنید کلمه یا کلماتی را جایگزین کنید که بهتر از مال حافظ باشد. می دانید چرا؟ برای این که خودش این کار را قبلا انجام داده است . یا مثلا بگوییم : « زحمت شده بر خصم تن آلوده به سنگت. که سنگ را در برابر هم قافیه قشنگ و جنس الماس تراش خورده قرار بدهیم. و خصومت را هم نشان بدهیم. یعنی این که خصمی که جنس آن از سنگ است از زیبایی مصرع دوم در رنج است. خیلی از این کارها می توان کرد. ما این مرحله را طفره می رویم و به قول انگلیسی ها skip می کنیم.
بیت مربوط به این مصرع را ببینید:
« . . .
خرگوش گرفتار عقابان زرنگت. . . »
یک الماس دیگر. اما جفت آن به ما چه می گوید؟ آیا قرار است جمشید خرگوش مربوط را بخورد؟ یعنی رقابتی وجود دارد بین جمشید که شهره به جهان نگری و جهان نمایی است با جام معروفش در شکار خرگوش با « چشمان تو » که عقابان تیز پرواز و تیز بینی دارد؟ آنوقت مراد از خرگوش چیست؟ قاعدتا باید توصیفی در مورد خرگوشی که جمشید در پی آن بود در مصرع اول داده می شد و مصرع دوم اعلام می کرد که خرگوش مربوطه در شکار عقابان تیز پرواز « چشمان تو » است. در هر صورت مصرع دوم یک الماس تراش خورده است اما بدون مکمل های لازم.
این گونه نقایص در برابر امتیازات درخشان عمومیت دارد و مطلب خیلی مفصل است، تا حدی که بیش از این نمی شود کلام را به درازا کشاند. اما بیت آخر را که از تخلص هم خالیست و بهتر بود که داشته باشد مورد دقت قرار می دهیم:
« . . .
آیینه شدن شیوۀ عشاق ظریف است
من شیشه شدم تا بروم بر دل سنگت
. . . »
بیتی برای حسن ختام غزل و بسیار هم زیباست اما:
مطلب خیلی روشن است اما پرداخته نشده است. چرا؟ شما کجا دیده اید که شیشه به دل سنگ برود؟ هیچ جا. مگر این که دنبال ترکیبات و عناصر شیمیایی و سنگ های سیلیس بگردیم. مشهور است ، طبیعی است، زیباست و همه فهم است که آب به دل سنگ نفود می کند. اتفاقا ترادفی هم با انعکاس نور و آئینه بودن دارد که مصرع اول را خراب نکند. فقط می ماند ظریف که می شود بجایش « لطیف » را جایگزین کرد و گفت:
« . . .
آیینه شدن شیوۀ دل های لطیف است
من آب شدم تا بروم بر دل سنگت
. . . »
حتما لازم نیست که اینگونه عمل جانشینی و جایگزینی انجام پذیرد، اما برای تبلور معنا و تحقق یافتن آن باید عمل جایگزینی و جانشینی انجام پذیرد تا اثری که می خواهد رشد یافته و بالغ باشد بگوید دیگر بس است. اما یک اثر درجه دومی چنین سخت گیری هایی نخواهد داشت و به اولین تحسین ها و تمجید ها دلخوش خواهد کرد.
هزاران بار عذرخواهی می کنم از محضر جناب احسان فلاح رمضانی و دیگر دوستانی که در جمع آوری درّ و جواهر تبحر دارند و نقص شان فقط در جواهر سازی است و منی که نه دسترسی به جواهر دارم و نه مهارتی در زرگری و جوهر تراشی. جسارتی بود که کردیم و دست خودمان نبود.
با سلام و درود و عرض ارادت و احترام پایانی بخاطر حفظ تسلسل متن و مطلب