تکواژ دومین واحد زبان پس از واج ، کوچکترین واحد زبان که دارای نقش دستوری و معنایی است و نمی توان آن را واحدهای كوچكتر معنایی تجزیه كرد . تکواژها مقولهای صرفی (ساختواژهای) هستند كه در سطح دستور زبان (یكی از سطوح سه گانهی زبان شناسی) مورد بررسی قرار می گیرند . زبان
شناسان تكواژها را در دو طبقهی اساسی جای میدهند : آزاد و وابسته .
ویژگیهای تكواژ
اصلیترین مشخصهی تكواژها، تقسیم ناپذیری آنها به واحدهای دستوری و معنایی كوچكتر است .
ملاك دیگر تشخیص تكواژها از سایر واحدهای زبانی این است كه هر تكواژ در معنای خاص خود به كار میرود؛ مثلاً با وجود آنكه تكواژ «سیما» را می توان به واحدهای معنا دار دیگری چون «سی» و «ما» تقسیم كرد، اما چون این اجزاء در معنای حقیقی خود به كار نرفته اند، «سیما» تنها یك تكواژ به حسابمی آید . پس برای شناخت تكواژ و انواع آن توجه به جایگاه مستقل یا وابستهی از لحاظ دستوری،
معنایی، املایی و آوایی ضروری می نماید .
تفاوت تكواژها با سایر واحدهای زبانی
به غیر از تكواژ، ساختهای معنادار دیگر کلام یعنی جمله ، گروه و واژه را می توان به عناصر معنادار تقسیم كرد، در حالی که تکواژ واحد معنی دار و نقش دستوری پذیری هستند که قابل تجزیه نیستند .
این واحد زبانی ممكن است از ترکیب یک یا چند هجا ساخته شده باشد؛ مثلاً تكواژهای «گل» یك هجا، «باران» دو هجا و صندلی از سه هجا تشكیل شده اند . بنابراین تعداد هجاها نمی تواند معیار مناسبی برای تشخیص تكواژها باشد .
تكواژ با واج نیز تفاوت دارد؛ هرچند برخی از تكواژها نظیر نقش نمای اضافه (ـِ) یا «و» عطف تنها از یك واج تشكیل میشوند، تفاوت تكواژ با واج در این است كه واج واحدهای آوایی بی معنای اما معناساز زبان هستند در حالی كه بسیاری از تكواژها نظیر مثال های بالا دارای استقلال معنایی هستند . تفاوت دیگر میان آن ها این است كه شمار تكواژها در زبان ، بر خلاف واج (كه تعداد آن در زبان فارسی 29 واج
است)، نامحدود است.
ویژگیهای تكواژ آزاد قاموسی
این گونه تكواژها دارای مشخّصات زیر هستند :
1- دارای استقلال معنایی هستند .
2- از لحاظ املایی می توان به هنگام نگارش میان آنها با تكواژهای دیگر فاصلهی میان واژهای را رعایت كرد .
3- از لحاظ آوایی همانند واژه پس از آنها میتوان مكث كرد و دارای تكیه هستند .
4- نقش دستوری میپذیرند .
اقسام تكواژ آزاد دستوری
1- حروف اضافه (از، به، برای ، جز، با، بر، بی، ...).
* نكته : واج (ـِ) پایانی تكواژهای «برایِ» و «بهرِ» جزئی از خود این واژههاست و نمیتوان آن را نقش نمای اضافه به حساب آورد؛ زیرا این واج، وظیفهی (ـِ) نقش نمای اضافه را كه نمایاندن نقشهای نقش های دستوری صفت بیانی یا مضاف الیه است، ایفا نمیكند و خود این واژه ها حرف اضافه به شمار می آیند نه مضاف یاموصوف .
2- ضمایر جدا ( من، تو، او، ما، شما، آن، این، خود، ... ).
3- حروف ربط ( و ، ولی ، امّا ، یا ، كه ، زیرا، ... ).
4- حروف ندا ( ای، یا، ایا،... ).
5- (بِ) كه در آغاز اسم می آید و قید نشانه دار می ساد . بـخوبی.
6- واژه بست یا پی بست : واژه‌بست‌ها تک واژهایی دستوری هستند که کاربرد مستقل ندارند و همانند وندها به کلمه بعد از خود میچسبند اما بر خلاف وندها جزء ساخت این کلمهها محسوب نمیشوند و با پیوستن به واژه پایه خود دارای نقش می شوند. مانند( َم) در کلمات کتابـَـم و خوبـَـم که
در اولی ضمیر است و در دومی فعل .
تكوژهای زیر از نوع واژه بست می داند :
الف- « ـِ » نقش نمای اضافه: كتابِ علی .
ب- « ـِ » نقش نمای وصفی: كتابِ سودمند .
پ- فعل های پی بستی « ـَ م ، ـ ی ، یم ، ـ ید ، ـَ ند » : معلمم، كشاورزیم .
ت- ضمایر پیوسته « ـَ م ، ـَ ت ، ـَ ش ، ـِ مان ، ـِ تان ، ـِ شان » : كتابـم، امیدشان .
*نكته : (ـِ) در تكواژهای ـِ مان ، ـِ تان و ـِ شان نقش نمای اضافه نیست و در حقیقت ـَ بوده است كه برای سهولت و روانی تلفّظ به صورت ـِ تلفّظ می شود . پس این ضمایر پیوسته یك تكواژ به حساب می آیند .
ج- واژه بست عطف « ـُ » : معلّم و دانشجو .
چ- واژه بست ندا« ا » : خدایا .
انواع تكواژ تصریفی
« تصریفی » تکواژی است که نقش نحوی دارد ؛ یعنی نوع و معنی واژه را تغییر نمی دهد و تنها از نظر دستوری به واژه کمک می کند در جایگاه نحوی خود به درستی قرار گیرد . مانند «ها» در كتابها و «ب» در بـرو. معمولاً تکواژهای تصریفی در پایان واژهها به کار می روند .
تكواژ تصریفی با مقوله های زیر كاربرد دارند :
الف) اسم :
1- نشانه های جمع : ها ، ان ، ون ، ین ، ات : كتاب ها
نشانه های جمع و تثنیهی عربی (ات)، (ون) و (ین) نیز جزو همین مقوله به شمار می آیند : اطّلاعات،
انقلابیّون، معلمین .
*نكته : تكواژ «ان» كه در برخی واژهها بر جمع بودن دلالت نمیكند و معانی دیگری نظیر مكان، تشبیه،
زمان، قید حالت و اسم مصدر دلالت دارد ، تكواژ اشتقاقی به شمار می آیند نه تصریفی : سپاهان،
كوهان، بامدادان، شادان، یخبندان .
2- «ی» نكره : كتابـی
ب) صفت و قید :
1- نشانه های صفت تفضیلی ( ـ تر ) و عالی ( ـ ترین ) برای واژهای صفت ؛ مانند: خوبـتر ، خوبـترین و قید شجاعانهتر.
2- نشانه های عدد ترتیبی ( ـ ُمین ) و ( ـ ُم ) برای اعداد هشتـُمین و چهارُم .
پ) فعل :
1- شناسه های فعل مانند ـَ م ، ـی ، ـَ د ، ـ یم ، ـید ، ـ ند : شنیدیم
2- پیشوندهای فعلی ( ب ـِ در فعل امر و مضارع التزامی، می ـ در ماضی استمراری و مضارع اخباری و ماضی مستمر و مضارع مستمر ، ن ـَ در افعال نهی و نفی) در واژهای فعل ، مانند نمونه های : بِـخوان ،
می گوید ، نَـروید.
3- نشانههای ماضی ( ـ د ، ید ، ت ، اد، ست ) ، خوانـد، پرسـید، كشـت، ایستـاد ، زیـست.
* نكته : برخی از افعال ماضی خارج از قاعدهی مذكور هستند و در آنها هیچ كدام از تكواژهای بالا وجود
ندارد؛ در این گونه افعال، فعل ماضی تنها یك تكواژ است ؛ مثلاً در فعل سوخت . بنابراین مصادری كه
مطابق با قاعدهی بالا ساخته می شوند ، سه تكواژ و مصادر افعالی كه مانند مصدر « رفتن » كه با حذف نشانه ی ماضی بن مضارع مستقیم به دست نمی آید، دو تكواژ هستند.
5- پی بستهای ماضی نقلی ( ـ ام ، ـ ای ، است ، ـ ایم ، ـ اید ، ـ اند ) ، مانند نمونه های :
رسیدهام، ... .
6- (ان) گذرا ساز سببی : در رسـانـد .
7 – الف در فعل دعایی کنـاد .
*نكته : واژهی فعل حداقل از دو تكواژ و حداكثر از پنج تكواژ ساخته شده است. كه دو تكواژ آن ( بن فعل و
شناسه) اجباری و سه تكواژ اختیاری است .
*نكته : واج میانجی تكواژ به حساب نمی آید ؛ مثلاً صامت میانجی « ی » پس از تكواژ منفی ساز در
افعالی كه با مصوت آغاز شود : افتاد ← نیفتاد آمد ← نیامد .
تفاوت تكواژ تصریفی و اشتقاقی
میان تكواژ اشتقاقی و تصریفی دو تفاوت اساسی وجود دارد : 1- با وجود این كه شمار وندهای
اشتقاقی در زبان فارسی بسیار بیشتر از وندهای تصریفی است، کاربرد وندهای تصریفی در این زبان
بسیار بیشتر از تکواژ اشتقاقی است . 2- تكواژ تصریفی غالباً در پایان تكواژ پایه قرار می گیرند، در حالی
که تکواژهای اشتقاقی در همهی نقاط واژهها به کار می روند .
نظر به این كه تعداد تكواژهای اشتقاقی زیاد است، بهتر است با همهی وندهای تصریفی را آشنا
شویم و بدین وسیله این گونه تكواژها را از گونهی اشتقاقی بازشناسیم .
ارسال پیام خصوصی اشتراک گذاری :
|
|
|
|
| 
ارسال پیام خصوصی
زهرا حکیمی بافقی (الهه ی احساس)
محمد شریف صادقی
بااجازه چند 
سید هادی محمدی
عليرضا حكيم
معصومه خدابنده 
