بسم الله الرحمن الرحیم
قافیه چیست ؟
قافیه یک حرف است که به آن """رَوی """ میگویند که البته یک تعریف نامتعارف است ولی تعریفف دقیق قافیه است.
با توجه به دانسته های قبلی قافیه کلمه ای است در مصرع های قرینه ی یک شعر و نوشته ای منظوم که حروف پایانی آن مشترک میباشد.
مورد بحث "قافیه در شعر فارسی" است و همه ی مطالب بنابر این مبنا خواهد بود که ممکن است قافیه در دیگر شعر ها به زبان های دیگر حروف دیگری را نیز هم قافیه بدانند...
درمورد قافیه تنها به حرف رَوی یعنی حروف مشترک کلمات هم قافیه و البته حرکت ماقبل آخر آن احتیاج داریم.
روی به آخرین حرف اصلی حروف مشترک کلمات هم قافیه اطلاق میشود.
مثل :
دارد ، میبارد ، میکارد که روی حرف "دال" است.
در قافیه ی شعر فارسی رعایت الف تاسیس نیاز نیست ( حائل و گل)
و هم چنین در مورد کلمه هایی که پسوند دارند قافیه جدای از پسوند مورد بررسی قرار میگیرد مثل :
آرایشگاه و خوابگاه:
این دو باهم هم قافیه نیستند به سبب جداسازی پسوند گاه که بعد از جدا کردن این پسوند دو واژه ی خواب و آرایش باقی میماند که هم قافیه نیستند ولی مستند بر همین مورد واژه های آسایشگاه و آرایشگاه به سبب جداسازی پسوند مشترک هم قافیه هستند( آرایش و آسایش به حروف مشترک """ءایش""" )
ولی در پسوند های مشترک این امر صحیح نیست و باید پسوند مشترک جدا شود ولی در پسوند غیر مشترک میتوا پسوند ها را نیز هم قافیه دانست:
مثل خودسر و صورتگر که در دو پسوند سر و گر هم قافیه هستند و این در حالی است که اگر پسوند ها را برداریم دو واژه ی خود و صورت هم قافیه نیستند...
تعریف قافیه:
قافیه دو قاعده ی کلی دارد:{1}
1-هر مصوت بلند به تنهایی اساس قافیه قرار میگیرد مثل : مو و سبو
2-هر مصوت با یک یا دو صامت بعد خود اساس قافیه قرار میگیرد مثل: سحر و سر
البته این تعریف تخصصی قافیه است و برای یک خواننده ی عادی شاید به اندازه ی کافی قابل درک نباشد به همین خاطر ابتدا به تعریف واج نیاز داریم.
واج چیست؟
به هر کدام از حروف و صداها یک واج گفته میشود که به دو گروه حروف الفبا و حرکات تقسیم میشود.حرکه مثل : آ ، َ ، ُ ، ای ، او ، ِ .
مستند به این مطالب یکسان بودن حرف روی و حرکه ی ماقبل آن میتواند اسا قافیه در نظر گرفته شود یعنی در فارسی فقط کافی است حرف آخر هر واژه و حرکه ی ماقبل ان رابررسی کنیم تا بدانیم که کلمه هم قافیه است و یا خیر که بر همین اساسنیز پیش میرویم به عنوان مثال کلمات پسر و پدر و بهتر با حرف روی ""ر"" و حرکه ی ماقبل َ هم قافیه هستند و قافیه ی آنها دو موردی است که اشاره شد.
بنابراین به کلمات قرینه هم قافیه و به حرف روی به علاوه ی حرکه ی ماقبل آن قافیه میگوییم.
پس هرگونه پسوند و حرفی که بعد از حرف روی بیاید باید عینا تکرار شود مثل:
کاشتم و داشتم که قافیه در این دو کلمه """ ت """ فاقد حرکه ماقبل (سکون) است و """ َم """"
عینا تکرار شده است.
استثنا:
به توجه به نکته ی قبلی که اشاره شد و قاعده ی کلی قافیه ، هرگاه حرکه ی ماقبل حرف روی سکون باشد حروف ساکن بادی عینان تکرار شوند.
مثال:
بافتم و یافتم = با قافیه ی """ ت """ و حروف ساکن """ اف """ که عینا تکرار شده است و حرکه ی " ا " .
پس با این دو نکته میتوان گفت که همه ی قافیه ها مورد بررسی هستند و میتوان به خوبی هم قافیه بودن آنها را بررسی کرد.
چند مورد در رابطه با قافیه:
1-حرف روی دو نوع است:
ساکن یا متحرک .
که با نوع ساکن آن آشنا شدیم و هستیم مثل دوست ، گشت ، پوست ، یار و...
که خود انواعی دارد
و یا نوع متحرک آن است که ان نیز سه نوع است:
یک حرف متحرک مثل: که ، چه ، و...( که به ِ قافیه هستند )
دو حرف متحرک مثل : دَرِ و سَرِ
سه حرف متحرک که در طرفین حرف ساکن قرار میگیرد مثل: قَلبِ و دَستِ
2-حروف الحاقی در قافیه های شعر فارسی حذف نمیشوند مثل قدم و تنم ولی اتصال ضمیر لازم به ذکر است که در هر شعر فقط یکبار مجاز است و یا در موارد دیگر با توجه به طولانی بودن شعر میتواند تا سه مورد نیز پیش برود.
3-عیوب قافیه در شعر فارسی کاربرد ندارد و در اینصورت که قافیه را اشتباه میخوانیم و نه عیبمند به جز یک مورد از عیوب که به ایطا میشناسیمش.
-ایطا چیست؟
ایطا عیبی است که در قافیه شدن کلمات مرکب بوجود می اید و وقتی قافیه بر اسا تکرار جز دوم کلمه مرکب باشد است.
که خود دو نوع است خفی و جلی که نوع خفی آن در شعر فارسی استفاده میشود که حدالامکان نباید استفاده کرد.
و هم چنین اشاره به بحث اکفا داشته باشیم که خالی از لطف نیست و آن هم قافیه بودم کلمات با حرف روی در تلفظ نزدیک به هم ولی در نگارش متفاوت است که البته رد فارسی به خاطر هم صدا بودن برخی حروف مثل ز،ض،ظ چندان هم نمیتواند از عیوب قافیه شمرده شود.
4-تکرر قافیه نیز میتواند مورد بحث باشد که در شعر فارسی مورد استفاده نیست مگر به جناس کلمه و گاهی در طولانی بودن شعر نیز شاعر مجاز میشود تا از تکرر قافیه بهره ببرد که در این باب شاعران امروز موافق این مورد نیستند مگر به بحث صنعت ردالقافیه.
با توجه به همین مورد :
تبصره:
ردالقافیه یعنی تکرار قافیه ی مصرع اول در مصرع چهارم و گاهی تکرار مصرع دوم در مصرع آخر نیز مجاز است که با توجه به نو بدون این صنعت نمونه ای از این موارد در اشعار قدما به وضوح و قابل اشاره موجود نیست.
هم چنین صنعت ردالمطلع نیز پیوسته به همین موضوع تکررا مصرع اول شعر در مصرع دوم مقطع است که در این صورت قافیه ها عینا تکرار میشوند.که البته این صنعت در اشعرا حافظ به چشم میخورد و مصرع عینا تکرار شده است و نه تها قافیه.
5-مورد دیگر در صورت مردف بودن شعر است که جدای از ردیف معنی دار ، کلمه ی که با قافیه پسوند شده است میتواند ردیف در نپر گرفته شود مثل بارالها ، پادشاها که در این صورت اگر ردیف ها را از این دو جدا کنیم به دو کلمه ی بارال و پادشا میرسیم که قافیه شده اند!
در این صورت معنایی برای این کلمات وجود نخواهد داشت که در این مواقع الف را ردیف در نظر گرفته و آن را الف ندا و کلمات پادشاه و باراله را قافیه در نظر میگیریم .
6-حرکه ای که در مکان حرفروی قرار بگیرد به تنهایی قافیه است مثل " ا " در تنها
استثنا:
در قاعده ی کلی مبنا بر این بود که حرکت ماقبل روی باید در دو کلمه هم قافیه یکسان باشد ، اما وقتی روی متحرک باشد دیگر لازم نیست حتما حرکت ماقبل روی یکسان باشد در این صورت میتوان گفت با توجه به این استثنا قادر و هاجر میتوانند هم قافیه باشند.کافی است حرف روی این دو کلمه را متحرک کنیم ( قادرو هاجرو ) که در این صورت هم قافیه بودن این دو کلمه مورد توجیه است.
این عمل را قافیه سازی مینامند و از اختیارت قافیه محسوب میشود که در حد امکان توصیه میشود مورد استفاده قرار نگیرد.
با توجه به همین استثنا نیز میتوان گاهی مورد دوم را رعایت نکرد مثل کیسه و پرسه که به علت متحرک بودن حرف روی که با حذف نشانه ی کسره (ه) حرف روی متحرک "سِ" باقی میماند که در این صورت حرکت ماقبل روی یکسان نمیباشد .
از این نمونه هم قافیه ها در اشعار شاعران زیادی دیده میشود مثل حضرت مولانا.
حال با توجه به آنچه که گفته شد بیشتر دوستان قافیه را خواهند شناخت و قواعد مربوط به آن را نیز هم .
و لازم به ذکر است که موارد بالا اطلاعات جامع و کامل یک قافیه نیست و میتواند بحث کسترده تری نیز در این باب صورت بگیرد.
صدف عظیمی
{1}دکتر وحید کامیار ، طرحی نو در آموزش قافیه
آماده ی پاسخگویی به سوالات دوستان هستم!
ارسال پیام خصوصی اشتراک گذاری :
|
|
|
|
| 
افسانه پنام (مولد)
اللهم صل علی فاطمه و ابیها و بعلها و بنیها
علی نظری سرمازه
سید هادی محمدی
محمد شریف صادقی
محمد باقر انصاری دزفولی
