جوابیه ی بیت معروف حافظ

با احترام به ساحت بلند شعر و ادب ایران زمین
و با احترام به محضر اساتید ارجمند
و درود بر شما جناب براهویی
جالب بود نوع نگاهتان به یکی از ابیات پر حاشیه ی حافظ و همچنین مشاعره یا مناظره و یا جوابیه ی شما به این بیت. کم نخواندیم از این دست جوابیه هایی که در مشاعره با این بیت سروده شده است و گویا این سِیر همچنان ادامه دارد بدون آنکه کمی درنگ کنیم و کمی تامل کنیم تا شاید در حق حافظ اجحافی کرده باشیم.
و اما... در حالی که ما همه کم و بیش از وضع و نوع زندگی حافظ - در آن روزگار - خبر داریم، یکبار بجای انتقاد از حافظ، از خودمان نپرسیدیم که راستی...؛ شاعری که گاه خرقه و گاه دفترش(دیوان) هر کدام جایی در گِرُو طلب میماند...سمرقند و بخارایش کجا بود که ببخشد...؟!
آیا هزل سروده است؟!
آیا گزافه سروده است...؟! آنهم حافط...؟!
و آیا واقعا پشتوانه و اعتبار مالی آنچنانی داشته و یا والی و حاکم سمرقند و بخارا بوده است...؟!
اگر پیشتر از خرقه و دفتر حافظ سخن گفتم دلیل این بود که حافظ را یک شاعر عاشق و عارف و درویش مسلک میشناسیم. و همیشه انتظار شنیدن اشعاری عاشقانه و عارفانه از زبان حافظ داریم.( و البته که همینطور است) اما شاید این توقع، بارزترین دلیلی است که موجب میشود تا خیلی کم و یا هیچگاه متوجه طنز در کلام حافظ نشویم! حافظ و طنز...؟!!!
همانگونه که برای درک موضوعات مختلف در شعر حافظ نیاز به دقت و نازک بینی هست، شناخت طنز در شعر حافظ نیز از این قاعده مسنثنا نیست. یک بیت برای نمونه:
"گفت؛ خود دادی به ما دل حافظا
ما محصل بر کسی نگماشتیم..."
حافظ خودت دل دادی...! ما ماموری برای ستاندن دل از کسی اجیر نکردیم...!
"مُحَصِل" نعت فاعلی به معنای مامور وصول مالیات.
شعر حافظ متمایز است و طنز در شعر حافظ متفاوت. در اینجا طنز یک طنز برجسته و مشهود نیست. طنزی نیست که محتوا و مفهوم کلام حافظ را تحت شعاع قرار بدهد و وقار و پختگی کلام او را کم رنگ کند. شاید به سختی منجر به لبخند یک مخاطب می شود. طنز در شعر حافظ بیشتر موجب تفکر و تامل و حتی تعجب مخاطب می شود.
و در این بیت:
"اگر آن ترک شیرازی بدست آرد دل ما را
بخال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را"
در نگاه اول شاهد یک هزله گویی تعجب آور هستیم بجهت آنکه همگی از وضع زندگی حافظ مطلعیم. اما هنوز مفهوم واقعی را در جانمایه ی کلام و هزله گویی حافظ ندیده ایم. برای آنکه پی به طنز واقعی ببریم، میباید نخست از حرف شرط "اگر" در ابتدای بیت غافل نشویم. حافظ شرط میکند، نذر نمیکند! و اگر نذر کند در حد وُسع:
"نذر کردم گر از این غم به در آیم روزی
تا در میکده شادان و غزلخوان بروم..."
توان و وسع حافظ برای نذر و رهایی از بار غم، در حدِ "شادمانی و غزلخوانی" اوست و منطقی است که حافظ میتواند در ازای رهایی از یک غم، غزلی شاد بنویسد تا نذر خود را ادا کند.
دیگر آنکه؛ نقل بدست آوردن دل حافظ است نه نقل بدست آوردن دل ترک...! دل حافظ کم دلی نیست که در ازایش سمرقند و بخارایی بخشیده شود! و به عبارتی ارزش دل خود را با سمرقند و بخارا که از نظر شرایط و موقعیت از مهمترین شهرهای زمان خود بوده اند، هم تراز میداند(مبالغه). به عبارتی اذعان میدارد که اگر دل بدهد گویی سمرقند و بخارا را در ازای چیزی کم ارزش بخشیده است. نمی شود که حافظ هم دل بدهد و هم ببخشد! برای دل دادن که نذر و شرط نیاز نیست، دل خود بی اختیار میرود:
"دل میرود ز دستم صاحبدلان خدا را"
و یا...."خود دادی به ما دل حافظا..."
شاید به زعم خیلی ها دل دادن و ستاندن امریست نسبی. اما گاهی دل میدهی ولی نمیستانی یا موفق به ستاندن نمیشوی.
این بار حافظ خیال دل دادن ندارد چون از مصائب آن کاملا آگاهست اما شاید دلیل تنها این نباشد. بلکه گمان میرود ترک، آن ترک و معشوق مورد نظر حافظ نیست. چرا که در بیتی جلوتر با ناله و فریاد میگوید:
"فغان کاین لولیان شوخ شیرین کار شهرآشوب
چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما را"
در واقع این بار با شرطی که مطمئن است هیچگاه از پس انجام آن برنمی آید، مقرر و تضمین میکند که دل به ترک نمیدهد. (ترک در شعر حافظ معانی و چهره های متفاوتی دارد) گاهی زیباست. گاهی غارتگر. گاهی حسود و تنگ نظر و....گاهی معبود حافظ.
"به تنگ چشمیِ آن ترک لشکری نازم
که حمله بر منِ درویشِ یک قبا آوَرد"
این بار نیز طنازانه، بدون آنکه چیزی ببخشد اشاره میکند به اینکه ترک به او توجه کرده و دل آن مرد یک لا قبا را به غارت برده است.
مع الوصف مراد از این پر حرفی توجه به طنز در کلام حافظ بود تا شاید نوع نگاهمان را به کلام آن بزرگوار و دیگر بزرگان کمی با تامل و تعقل بیشتری همراه کنیم.
با احترام. هداوند.