پست های وبلاگ

 

 

نرمخویی و ملایمت: مضمون فوق در شعر بیدل در دو صورت متضاد از هم مورد استعمال واقع شده است؛ نگاه بیدل زمانی به آن مثبت است و به آن دعوت می کند و زمانی نیز نگرشش نسبت به آن منفی بوده و از آن بر حذر می دارد. در نگرش مثبت به مضمون فوق گوید:

درشتــــان را ملایــم طینتی هایم خجل دارد         زبان از نـــرم گویی سرنگون افکند دندان را(ج1: 201)

گر به نرمی خو کند طبعت حلاوت صید توست     هر کجـا مومی است دام نگبین گردیده است(همان:478)

در ملایمتـــــی زن ز حـــــــاسد ایمن باش           که شعله را به خس و خار نیست جنگ درآب(همان: 277)

طریق خلق داری، سنگ بر ســـاز درشتی زن      نهــــال رأفت از وضع ملایــم می دهد آبش(ج2: 884)                  

در جای دیگر با تأسی از صائب[1] و با بهره گیری از اسلوب معادله ، برخلاف عقاید پیشین گوید:

ما ضعیفــــــان را ملایــم طینتی دام بلاست          مشکل است از روی خاکستـر گذشتن مور را(ج1: 198)

نرم خویان را نبـــــاشد چـــاره از وضع نیاز        هرکجا آبی است بیدل! سوی پستی مایل است(همان: 431)

نقش بوریا: مضمون فوق از جمله ی مضامینی است که در اشعار سبک هندی از جمله صائب و بیدل از بسآمد بسیار بالایی برخوردار بوده و به جهت خلق معنی جدید و بیگانه ، در دو صورت متضاد از هم مطرح شده است. بیدل با تأسی از صائب و دیگر شعرای هم سبک خویش[2]، در نگاه مثبت به آن گوید:

کــــــی پریشان می کند باد غرور اجزای من        نسخه ی خاک مرا شیرازه نقش بوریاست(همان: 341)

نگـــــردد سایـــه ی بال هم دام فریب من             هنوزم استخوان جوهر ز نقش بوریا دارد(همان: 670)

در جای دیگر با تأسی از شعرای پیشرو سبک هندی از جمله صائب[3] در نگرش منفی به آن گوید:

پیش مـــــا آزادگــــــانِ دشت فقــر                     دامگاه مکـر،  نقــــــش بوریاست(همان: 468)

نقش قدم: بیدل با تأسی از افکار و اندیشه ها و مضامین شعری صائب و کلیم، در نگرش مثبت به نقش قدم(پا) گوید:

نیست در دشت طلب، بــــا کعبه ما را احتیاج        سجده گاه ماست هر جــا نقش پا افتاده است(همان: 282)

پس از مطالعـــــــه ی نقش پــــا یقینم شد             که هرزه تازم و جـــام جهان نمــا اینجاست(همان: 447)

بــــــرون نقش قـدم گردی از تسلی نیست             سراغ مقصد تسلیـــم خــــاکساران گیــــر(ج2: 828)

در نگرش منفی به نقش پا، که بسامد آن در مقایسه با نگرش مثبت آن کم است، می گوید:

نقش پا در هیــچ صورت پایـه ی عزّت ندید          سایه هــم خشت هـوس کم چید بر بنیاد ما(ج1: 84)

سراغ منـــزل مقصد مپرس از ما زمین گیران      به سعی نقش پا راهـی نمی گردد سفید اینجا(همان: 223)

نیست نقش پـا به گلــزار خرامت جلوه گر            فتـر برگ گـــل از دست بهـار افتاده است(همان: 381)

نگین و نقش آن:                                                                                      

بیدل در نگاه مثبت به آن که یک حقیقت ثابت و متعارف است، گوید:

به رنگ نقش نگیـــــن بیدل! از سبکـروحی        نشته ایم و ز مـا همان جای ما خالی است(همان: 305)

بیدل همچون صائب ، از زاویه ای دیگر بدان نگاه کرده و در نگاه منفی به آن گوید:

به عـــزّت عالمی جان می کند اما ازین غافل      که در نقش نگیــن معراج می باشد دنائت را(همان: 130)

چــــــون نقش نگیــــن مسند اقبال میآرای          ای خفته فروتر ز زمین این چه نشست است؟(همان: 419)

ذوق شهرت هـا دلیل فطرت خام است و بس       صورت نقش نگیـن خمیــازه نام است و بس(ج2: 862)

وحدت و کثرت:بیدل در نقش عارفی وحدت بین، با استفاده از عنصرتمثیل و اسلوب معادله ، به جهت خلق معنی و مضمون جدید ، در خصوص ارتباط وحدت و کثرت می گوید :

وحدت و کثرت چو جسم و جان درآغوش همند    کاروان روز و شب را در دل هم منزل است(ج1: 318)

با همه کثرت شمــاری غیر وحدت باطل است      یک یک آمـد بـر زبان از صد هزار اعداد ما(همان: 84)

بعد ، بر خلاف افکار و عقاید پیشین، معتقد است که میان وحدت و کثرت ارتباطی نیست:

تاب و تب موج و کف، خـــــارج دریا شمار        قصه ی کثرت مخوان ،بیدل ما وحدتی است(همان: 408)

وحـدت چه خیال است توان یافت به کثرت؟        چون ریشه دوانیـــد نمـــــو ، دانـه نباشد(همان: 647)

هما و سایه ی بال هما:

بیدل با موافق خوانی و همنوا با عرف و هنجار ادبی، در نگرش مثبت به هما و سایه بال هما گوید:

از قنــاعت بـــــود ما را دستگـــاه همتی         چـــون هما در ظـلّ خود بال کرم داریم ما(همان: 236)

معنی دولت سرا پـــا صورت افتــــادگی است   از تواضع سایـه بــــال همــــا افتاده است(همان: 402)

بیدل با مخالف خوانی و هنجار شکنی، و همنوا با صائب و دیگر شعرای سبک هندی[4] در نگرش منفی به آن گوید:

هشدار کـــــــه در سایه ی دیـــــوار قناعت      خوابی است که در زیر پـر و بال هما نیست(همان: 449)

منــــت سایه ی اقبــــال ز آتــش کم نیست        گر همــــا بــال گشاید بـــه سر من تیغ است(همان: 470)

با تفحّص در سبك پر رمز و راز هندي و شعراي نامدار اين سبك از جمله بیدل دهلوی، مي توان چنين نتیجه گیری كرد كه در اين سبك بر عكس دیگر سبك هاي شعري ، چون شاعر جهت دستیابی به «معني بيگانه » ، معاني و مضامين شعري خود را از عناصر و پديده هاي حسيّ پيرامون خود اخذ كرده و هر نگاه نافذش در بردارنده ی معني و مضمون بكري است ؛ تنوع و تضاد معاني و مضامين و پرهيز از مضامين كليشه اي و سنّتی رايج در ادب فارسي ، به مراتب بيشتر از ساير دوره هاست.البته چنين نيست كه شعراي قبل(شعرای سبک خراسانی و عراقی) ، با استفاده از امور محسوس و عيني پيرامون خود به آفرينش مضامين و موضوعات بكر شعري نپرداخته يا كم پرداخته اند؛ چون نگاه شعرای سبک هندی ، نسبت به طبيعت و مظاهر آن ، به جهت خلق معنی بیگانه ، اندیشمندانه تر و تیزبینانه تر و هنرمندانه تر از سبک های پیشین است ، بسآمد تنوّع معانی و مضامین ، بخصوص مضامین متضاد ، در شعر آنان در مقایسه با سبک های پیشین بیشتر است. در شعر بیدل با تأسی از شعرای پیشرو سبک هندی، نظیر: کلیم کاشانی و صائب تبریزی و ... ، به علل: فکر مضمون تراشی و مضمون آفرینی، نیندیشیدن به محور عمودی ابیات، پر گویی، عدم ثبات شخصیت فکری و اعتقادی، عدم انسجام روحی و روانی، نبود تجربیات اصیل و منسجم ، نگرش عاطفی و احساسی به عناصر شعری و موجودات محیط اطراف و طبیعت پیرامون خود و... به معانی و مضامین و اندیشه های شاعرانه ی بکر و متناقضی بر می خوریم که حتی در اشعار شعرای شاخص سبک خراسانی و عراقی ، نمود و نشانه ای از آن معانی و مضامین متناقض و اندیشه های بکر شاعرانه ، نمی توان به دست داد . شعرای این سبک از جمله بیدل، براساس علل و عواملی که مطرح گردید، در خصوص موضوع های اساطیری، تاریخی، مذهبی و ادبی و پدیده های محیط اطراف و طبیعت پیرامون خود به خلق معانی و مضامین جدید پرداخته اند. یک عنصر و پدیده ی شعری و یا یک واقعیت متعارف را که بیشتر برگرفته از محیط اطراف آنهاست ، از جنبه ها و زاویه های دید مختلف مورد بررسی قرار داده و درباره ی آن به قضاوت می نشینند. بیدل دهلوی که جامع جمیع اکثر شعرای سبک هندی به شمار می آید، با تأسی از شعرای قبل از خود، از زوایای دیدِ مختلفی به عناصر و پدیده های محیط اطراف خود نگریسته است. به عنوان مثال، در نگرش مثبت به سرو، که یک واقعیت متعارف و ثابت است، می گوید:

صدق کیشان را فلک در خاک بنشاند چو تیر     سرو این گلشن به جرم راستی پا در گل است(دیوان،1384،ج1: 431)

در جای دیگر با تأسی از شعرای قبل از خود نظیر: کلیم و صائب ، بر اساس زاویه ی دید جدیدی که  نسبت به سرو داشته،  در نگرش منفی به آن می گوید:

مجـــــو ز مـــردم بی معــــرفت دم تسلیم         ز سرو از ره بـــی حاصلـــی خمیــدن رفت   (همان: 291)

 

---