پست های وبلاگ

دکتر رجب توحیدیان استادیار  و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد سلماس

نام وی بنا به تصریح خود«محسن» بوده:

یــــــارب اگر چه عاصیـــــم لیک به اسم «محسنم»

عفـــــــو کــــــن از سر کــــرم بنده ی بینوای را

و در شعر «تأثیر» تخلص می کرده است:

به تــــــو صد گـــــــونه سخن گفتم و تأثیر نکرد

به امیــــــدی کـــــــــــه تخلص شده «تأثیر» مرا

و در قصیده ای به مطلع:

شبـــــــــی ز وضـــــــع جهان داشتم دلی افکار

کــــــــه سوی عالم خوابـــــــــم دمی فتاد گذار

انتخاب این تخلص را به صلاحدید«محمد خان وزیر سابق دیوان اعلی» دانسته است:

تخلصــــــم چو تـــــو «تأثیر» کردی از سر لطف

از آن کـــــــلام مـــــــرا باشد از اثـــــــر آثار

طبق روایت محمد علی تربیت در کتاب دانشمندان آذربایجان، نسب شاعر از جانب مادر به محمد حسین خطیبی تبریزی می رسد و از طرف پدر نیز نواده ابوالخان زرگر تبریزی است.آبا و اجداد شاعر در زمان شاه عباس اول از تبریز به اصفهان کوچ کرده و در محله ی عباس آباد اصفهان سکنی گزدیده اند. و شاعر در این شهر یعنی اصفهان متولد شده است. باوجود ولادت شاعر در اصفهان وی همواره خود را تبریزی دانسته و همچون استادش صائب، به آن بالیده است:                                    

به صحــــــت سخــــن خود دلیـــــل من «تأثیر»

همیـــــــن بس است کـــــه از خاک پاک تبریزم

زیــــــج در عشق چـــــــو من کس نتواند بستن

من ز تبریـــــــزم اگر خواجه نصیر از طوس است

حاذق نبــــض سخــــــن در همه ی عالم نیست

بجــــــز از«صائـــــــــب» و«تأثیر» که از تبریزند

صائب تبریزی- استاد محسن تأثیر تبریزی- نیز به تبریزی بودن خود افتخار می کند:

صائـــــــب از خـــــاک پاک تبریــــــــز است

هست سعـــــــدی گــــــر از گــــــــل شیراز

در بهــــــــــار سرخرویی همچو جنت غوطه داد

فکر رنگیــــــن تو صائـــــــب! خطه ی تبریز را

این علاقمندی شاعر به زادگاه پدرانش- تبریز- موجب آن نشده که زادگاه خود اصفهان را فراموش کند و درباره ی آن ناسپاسی بورزد، بلکه از این شهر نیز با دوستی و قدرانی به نام وطن یاد می کند:

خاطـــــــر جمـــــع به امیـــــــد صفاهان دارم

بسته گلدسته ام از رشتـــــــه ی حب الوطن است

مـــــرا «تأثیـــر» خاطر در صفاهان جمع می گردد

کنـــــم از رشتـــه ی حب الوطن شیرازه دیوان را

ولادت شاعر به روایت تذکره نویسان و نیز از روی ماده تاریخی که در افتادن یکی از داندانهایش گفته،  سال 1060 هجری قمری بوده است:                                                                                                                                

در پنجـــــــه و پنــــــج عمـــــر در باختنــی

یک گوهـــــــرم افتــــــاد و نشد ساختنـــــی

تاریــــــخ بــــــه جــــــا خالـــی دندان آمد

انداختمــــــی یکـــــــــی ز انداختنــــــــی

کلمه«انداختنی» به حساب ابجد 1116 است که اگر یکی از آن انداخته شود 1115 می ماند. چون شاعر در این هنگام 55 ساله بوده پس تولد وی به 1060 می رسد. تاریخ وفات شاعر را تذکره نویسان 1129 هجری قمری و عمر وی را 69 سال نوشته اند. در مورد طول حیات شاعر آنچه از اشعار خود وی استنباط می شود، بجز رباعی بالا که در آن به 55 سالگی خود اشاره کرده است و نیز دو ماده تاریخ یکی در مورد قتل خسرو میرزا به دست میرویس افغانی و دیگر مرگ جعفر آرام، از دوستان شاعر، که هر دو مشعر به سال 1124 است و در این تاریخ شاعر 64 ساله بوده است، اطلاع دیگری از حیات شاعر از گفته هایش به دست نمی آید. درباره ی محتوای زندگی شاعر، آنچه از روی تذکره ها و آثار خود وی استنباط می شود، وی از طرف حکومت صفویه شغل دیوانی داشته است. ابتدا از جانب نواب وحید الزمانی، وزیر اعظم شاه سلیمان، انجام بعضی از وظایف حسابداری و امور مالی به وی محول شده و سپس به سمت وزارت یزد( پیشکار دارایی) منصوب شده است. این انتصاب در اشعار وی مکرر بیان شده است:                                                                                                                                  

تا بــــــــه یــــــــــزد افکند امر نافذ سلطانیم

گشتــــــــه نزهتگــــــاه اهرستـان بهشت ثانیم

شاعر یکی از مثنوی های خود به نام«حسن اتفاق» را در تعریف «تفت قهستان» که یکی از مناطق ییلاقی دارالعباده یزد است، سروده و زیبایی های آنجا را توصیف کرده است.این شغل همچانکه اشاره شد، ابتدا در زمان شاه سلیمان به او محول شده و او مدتی در این سمت بوده و سپس ظاهرا در اوایل سلطنت شاه سلطان حسین از شغل مزبور معزول گشته است.اما از آنجا که شاعر عامل درستکاری بوده و در مدت اشتغال طرفی از مال دنیا نبسته بود به هنگام عزل دچار تنگی معیشت می شود و پاسخ گویی به تعهدات زندگی، شاعر را بر آن می دارد که در جهت دست یافتن به کار از دست رفته اش تقلا و کوششی دوباره کند. لیکن آشفتگی اوضاع دربار شاه سلطان حسین و وجود مخالفان زیاد شاعر در دربار، مجال عرض حال را به وی نداده است؛ تا اینکه مثنوی« جهان نما» را سروده و در پایان آن به طرز شیوا به توضیح اوضاع و احوال خود پرداخته و خدمات چندین ساله خود را متذکر شده است و سپس به مدح میر محمد باقر مجلسی مجتهد با نفوذ دربار شاه سلطان حسین پرداخته و وی را واسطه انگیخته تا از وی در پیش سلطان شفاعت کند و چنانکه از اشعار شاعر بر می آید آن توسل سودمند افتاده و وی دوباره به سرکار قبلی خود بر گشته است. قسمت عمده ی عمر «تأثیر» در شهر یزد سپری شده و این امر موجب آن شده است که بعضی از تذکره نویسان از جمله« صاحب تاریخ یزد» و «سخنوران یزد» وی را «یزدی» دانسته اند.                                              

تأثیر، بیشترین عمر خود را در یزد و اصفهان گذرانده و جز مسافرتهای کوتاه دورن مرزی مسافرتی نکرده است. باوجود علاقه ی وافر که به زادگاه خود اصفهان داشته، گاهی از اقامت در آن اظهار ملال کرده و مثل بسیاری از شعرای عهد صفوی برای به دست آوردن مال و جاه، فیلش یاد هندوستان کرده است:                                                                                  

خاطــــــر خـــــرم مگــــر در هنــــد بتوان یافتن

دلخـــــــوشی «تأثیـر» در خاک صفاهان نیست نیست

گــــــر سیــــــه بختـــی مکن در هند رفتن کاهلی

سرمـــــــه را تا دیده راه دور جــــز یک میل نیست

اما چنانکه فرهنگ نویسان هند نظیر مؤلف آنندراج و چراغ هدایت و تذکره نویسان اشاره کرده اند و خود وی نیز متذکر شده است، به این آرزو نایل نیامده است:                                                                                                          

هنـــــــد را نا دیده، موزون کـــــرد «تأثیر» این غزل

طعنـــــــه در معنــــــــی به روح طالبای آمل است

بررسی آثار شاعر شخصیتی که از وی ارائه می دهد، نمونه و معیار بالنسبه کاملی از افراد تحصیل کرده و آگاه عهد صفوی است. وی در شهر اصفهان که در آن روزگار مرکز حکومت سلاطین شیعی و یکی از کانون های معتبر فرهنگ و دانش اسلامی بود، در مدارس دینی در محضر استادان و بزرگان دانشمندی نظیر: آقا حسین خوانساری به فرا گرفتن علوم متداوله از قرآن و حدیث و فقه و تفسیر پرداخته و در فضای علمی و دینی پرورش یافته است.مطالعه ی آثار وی نشان می دهد که وی با علوم قرآن و حدیث و مسائل دینی بویژه با فرهنگ و معتقدات مذهب تشیع آشنایی وسیع داشته است. این تبحر و شناخت وی موجب آن شده که آثار وی بخصوص قصاید و مثنویاتش مجموعه ای ارزنده حاوی مطالب و مسائل شیعه ی امامیه باشد؛ قصایدش در ستایش خدا و نعت رسول اکرم(ص) و خاندان عصمت و طهارت توام با اشارات قرآنی و احادیث سروده شده است. مراثی که به تقلید از محتشم کاشانی در ذکر واقعه ی کربلا سروده است، از نمونه های ممتاز این نوع شعر محسوب می شود.               

مثنوی جهان نما و منهاج المعراج وی شرح معراج نبوی است که از حیث شیوایی بیان و زیبایی توصیف در حد اعلاست.«تأثیر تبریزی» یک شیعه ی مخلص و متعصب است. ارادت خالصانه ی وی به امام اول شیعیان، حضرت علی(ع) و ائمه اطهار در سراسر دیوانش به چشم می خورد. «تأثیر» گذشته از آشنایی کامل با مسائل دینی، به عرفان و تصوف اسلامی نیز معرفت کامل دارد:                                                                                                                                            

جستجــــــو از شهــــــر دل کن کعبه ی مشهور را

مـــــــی توان نزدیک بـــــــر خود کرد راه دور را

عشــــــاق را ز دیـــــــــر و حرم مدعا یکی است

صد شمــــــــع اگـر به جلوه در آید ضیا یکی است

آنانکــــــــــه قطـــــــره در ره صدق و صفا زنند

موجنـــــــد و بر محیــــــــط جهان پشت پا زنند

کو کثــــــرتی کــــــه آن را توحید ترجمان نیست

یک خانــــــــه نیست کانجا خورشید میهمان نیست

دم ز وحــــــدت زننـــــــد کعبــــــــــه و دیر

یک سخــــــــن از دو لـــــب بـــــرون آیــــد

در خصوص«توان سخنوری تأثیر تبریزی» بی آنکه از نظریات تذکره نویسان متأثر شویم که بعضی چون بندار ابن داس خوشگو، در سفینه خوشگو عبارات تعارف آمیز:« در میان متأخران شاعر مضبوط به فصاحت و بلاغت«تأثیر» در اصفهان نبوده» و برخی چون آذر بیگدلی، در تذکره ی آتشکده آذر، مغرضانه و برای زیر سؤال بر توان شاعری وی، برای التزام سجع جمله:« با وجود آنکه تخلصش«تأثیر» است سخنش بی تأثیر است» را در حق وی ادا کرده اند، بهتر است به گفته های خود شاعر رجوع کنیم و به ارزیابی سخنانش بپردازیم؛ زیرا به گفته ی خود شاعر بهترین معیار در قضاوتها، بررسی مستقیم و خالی از ذهن است:            

توان چــــــو خامه به مــــــــا پی ز حرف ما بردن

به غیــــــــــر راه سخــــــن نیست راه خانه ی ما

در این بررسی و ارزیابی آنچه ابتدا جلب توجه می کند، نظر خود شاعر درباره ی شعر خویش است.تأثیر تبریزی، همچون نظامی، معتقد است که در سخن سرایی سبک و شیوه ی خاصی دارد و گرد تقلید و اقتباس نگردیده است:                       

آینــــــــــــــه ی طبــــــــــــع بپرداختـــــم

تـــــــــــازه اساســــــی ز سخــــــــن ساختم

خامـــــــــه ام از ننـــــگ تتبـــــع رمیــــــــد

دام دگــــــــــــــر در ره معنــــــــی کشیــــد

شیفتــــــــــه ی طـــــــــور جــــــدای خودم

گــــــــــــوش بـــــــــــــر آواز صدای خودم

شیـــــــــــوه ی مـــــــن مسلک من دیگر است

صوت و نــــوا غیــــــــر و سخــــن دیگر است

معنـــــــــــی مــــــــــــن معنی وجدانی است

عالـــــــــــم مـــــــــــــن عالم روحانی است

ناز ز میخانــــــــــــه ی خــــــــــود می کشم

باده ز پیمانــــــــــــه ی خــــــــــود می کشم

«تأثیر» همچون شعرای دیگر هم سبک خویش، کسانی را که از گفتار دیگران تقلید کرده اند مورد طعن و ملامت قرار داده است:

از سخـــــــن حاصل او آینه سان دست تهی است

ساده لوحـــــــــی که تراشد سخن از روی سخن

اما صحت این ادعای وی در مطالعه ی آثارش مورد تردید قرار می گیرد. با وجود اینکه در اشعار وی صبغه ی خاصی است که سخن وی را از دیگران ممتاز می کند، لیکن در کل، وی شاعری است که پا جای پای شعرای سلف گذاشته است. قصاید وی با توجه به قصیده گویان بزرگ نظیر: سعدی، انوری، خاقانی، نظیری و... و با الگو قرار دادن و استقبال از اشعار آنان سروده شده و گاه مصراعی، بیتی یا ابیاتی از آنان را به صورت تضمین در شعر خود آورده است.خود وی نیز تصریحا و تلویحا به این مطلب اعتراف کرده است:                                                                                                                               

به راه ایــــــــــن زمیـن افتـاده گویا خوبتر کلکم

اگـــــر چه رفته اند این راه را«سلمان» و «خاقانی»

کــــــــرده  «نظیـــــــری» اگر مدح و ثنای نبی

مــــــــــدح تو من می کنم زان که تویی زان او

 می کنـــــــــم ختم سخن از یک دو بیت انوری

ای کــــــــــــه باشد آستانت روسیاهان را متاب

«از فلک در بنــــــدگی تو سپــــــــر هم نفکنم

گر به خــــــــون من کند تیغ حوادث را خضاب

گر تو خواهـــــــی ور نخواهی بنده ام تا زنده ام

این سخــــــــــن کوتاه شد والله اعلم بالصواب»  

مثنوی های «تأثیر» نیز به تأیید خود وی در پیروی از مثنوی سرای بزرگ قرن ششم آذربایجان، نظامی گنجوی است.غزلیاتش با وجود احتوای نکات و مضامین خاص، متأثر از غزل گویان بزرگ بخصوص با توجه به معاصرانش و در مقام نظیره گویی به اشعار آنان سروده شده است.                                                                                                              

واعظ قزوینی از شعرای غزل سرای بنام و صاحب سبک عصر و دوره ی صفوی می گوید:

با کوچکـــــــــان بیامیــــز، تا روشناس گردی

گر چه جلی بود خــــــط، بی نقطه نیست خوانا

محسن تأثیر تبریزی همین مضمون واعظ قزوینی را با وزن و قافیه و ردیف دیگر اینگونه سروده است:

به چشم کــــــم مبین تا می توانی جانب خُردان

که گردد هر کجا خطی که هست، از نقطه خواناتر  

میر محمد حسین، شوقی تخلص، فرزند میر عزیز الله و از سادات ساوه است. چنانکه صاحب تذکره نصر آبادی می نویسد: در اوایل جوانی در خدمت خواجه شعیب وزیر ارامنه بود. بعد از فوت او به هند رفت و پس از چندی مراجعت کرد. آن گاه به بلای کدخدایی گرفتار شد و آزار بسیار می کشید. فوت شوقی قبل از سال 1083(آغاز تألیف تذکره نصر آبادی) اتفاق افتاده است. شوقی ساوجی اینگونه می سراید:                                                                                                        

با خیــــــــال زلف و رویت می روم با صد شتاب

یک قــــــــــدم در سایه دارم، یک قدم در آفتاب

«تأثیر» مصراع دوم بیت شوقی ساوجی را اینگونه تضمین کرده است:

جستجـــــــــوی حق، به پای کفر و ایمان می کنم

یک قــــــدم در سایـــــه دارم، یک قدم در آفتاب

با همه ی این مطالب باید اذعان کرد که وی در این اقتدا و نظر داشتن به اشعار شعرای دیگر، یک مقلد صرف نبوده بلکه سلیقه و سبک خاص خود را اعمال کرده است؛ این استقبال و جوابگویی ها را در نهایت استادی و مهارت انجام داده و سخنش را به صورت مکرر لاطائل در نیاورده است. نکته ی دیگری که در مطالعه ی اشعار وی به نظر می رسد مفاخرات و خود ستایی های شاعرانه ی وی است که جا به جا، با تأسی از شعرای پیشین و شعرای معاصرش، در دیوانش خودنمایی می کند و گاهی حتی در سخنانش خود را بر شاعران بزرگ چون: انوری، نظامی، سحابی، مولوی، کلیم کاشانی، نظیری، ناصرخسرو یا امیر خسرو(؟)و... برتر شمرده است. البته این مسأله همچنانکه می دانیم بین شعرا متداول بوده است و از مقوله ی مفاخرات شاعرانه محسوب می شود و خالی از غلو و اغراق نیست.                                                                                                         

...چنــــــــــان علم به سخن شد نهال خامه ی من

که تختـــــــه کرد دکــــــــان انوری و سعدی را

شود به بحــــــر رباعـــــــی دچار اگـــــر قلمم

به چــــــــار موجـــــه ی حیرت کشد سحابی را

وگــــــــر به قوت بازوی فکــــــــــر اشاره کنم

ز خمسه تاب دهـــــــد پنجـــــــــه ی نظامی را

جهـــــــان مسخـــــــــر من شد به اشتهار سخن

به فــــــال خوب گرفتم غـــــزال معنـــــــی را

غــــــــزل سرایی«تأثیـــــــــــر» در سماع آورد

کلیــــــــم و مولـــــــــوی و خسرو و نظیری را

از لحاظ تعقید و پیچیدگی نیز که از ویژگی های سبک اصفهانی است، اشعار وی یکدست نیست؛ گاهی مضامینش بسیار معقد و پیچیده اند. از نظر موضوع نیز در شعر وی سطوح مختلف را می توان دید. گاهی اشعارش بازگو کننده ی مفاهیم عالی فلسفی و عرفانی از قبیل علت غایی آفرینش، وظیفه ی انسانی انسانهاست. گاهی نیز مسائل بی ارزش و کوچک از قبیل توصیف خنجر مرواریدنشان، طبل باز، اسب و کمر و کلاه شاه سلیمان را وجهه ی همت خود قرار داده است. از لحاظ صنایع لفظی و ظاهری نیز شعر وی یکسان نیست و موارد قوت و ضعف در آنها وجود دارد. گاهی ردیف های طولانی و مشکل را انتخاب کرده و با مهارت و به آسانی از عهده اش بر امده است. گاهی هم در یک غزل قافیه ای را چندین بار تکرار کرده است. اگر چه در سبک هندی- اصفهانی، به کار بردن مضامین مختلف و تکرار قافیه امری مرسوم بوده است و در اشعار صائب و دیگران نیز نمود دارد، اما در اشعار«تأثیر» این امر از حد مجاز تجاوز می کند و زمانی در یک غزل سه یا چهار بار یا بیشتر، قافیه ای تکرار می شود. صنعت و آرایه ی«ردّ القافیه» نیز در اشعار وی در مقام مقایسه با اشعار دیگر شعرای سبک هندی، فراوان است. امثال متداول و سائر در زبان مردم را با مهارت و زیبایی- که از استادش صائب به ارث برده است- در درون شعر جا داده است و بسیاری از اصطلاحات و معتقدات عامیانه و کوچه و بازاری از قبیل: نرخ بریدن، به شرط کارد فروختن، در گوش گاو خفتن، شکم از عزا در آوردن، هیزم تر فروختن، آب بر آینه ریختن به دنبال مسافر، به وفور در اشعار وی آمده است.                                

مطلب دیگری که در اشعار«تأثیر» با تأسی از دیگر شعرای سیک هندی- اصفهانی، قابل توجه است، وجود اصطلاحات ادبی خاص است؛ از آن جمله می توان اصطلاحات: مصرع پیچیده، مصرع برجسته، مصرع رسیده، مصرع رنگین، مصرع صاف، مصرع تند، پیش مصرع، شعر تند، معنی تند، معنی وجدانی و... را بر شمرد. همچنین در دیوان وی ترکیباتی است که می توان مختص خود وی و از برساخته های ذهنی و شخصی او دانست مانند: باران خود پا، نونیاز، به چشم کس میا، به صد امیدزاده، خرد دشمن، به دل نزدیک، هفت جوش هفته، مطبخ محنت پزان، ستم ظریف و...                                                               

نمونه هایی از اشعار و ابیات ناب «تأثیر» ارائه می شود:

1-گــــــردون کـــه گشتی متصل گرد بزرگان خرد

گهـــــــــــواره ی اطفال شد از خواب این بیدارها

2-هـرکس به رفعت می رسد از روی خندان می رسد

دارم مـــــــــن این سر رشته را از طـره ی دستارها

3- نفسی نباشد تا دنــــی ، کی رنج منصب می کشد

بر پـــــــای دزدان می رود خـــــــار سر دیوار ها

4-دایــــــــــم بزرگان را فلک از چشم عزت افکند

هر چند خُـــــــــــــرد آید برون از دیده ی غربالها

5-باید سخنـــــــور سخت جان تا خوبتر افتد سخن

از آب چــــــــــون آیینه ی کی روشن شود تمثالها

6-هــــر بستگی را در گره هست از گشایش گوهری

از بهــــــر آسانی کمــــــــــر بستند این دشوار ها

7-در میــــــــــان نور و  ظلمت همچو صبح کاذبیم

جبــــــر نه تفـــــویض  نه هم خوف باشد هم رجا

8- چــه غم در وصل اگر بی اشک گردد چشم حیرانم

ز طفـــــــــلان می شــــود خالی به روز عید مکتبها

9- مبــــــــادا هیچ کس در هیچ کاری بد شریک افتد

زبـــــــان بد گوید و رنـــــــج ندامت می کشد لبها

10-رزق چشـــــــم و دل بیـــــــدار بود فیض ازل

لقمـــــــــــه جــــــــــز نور نباشد دهن روزن را

11-نمـــــک نشناس را این نکته ی سربسته بس باشد

که می گیــــــــــــرد نمک در ابتدا چشم نمکدان را

12-هــر آن کس جمع خود را کرد مستغنی ز مردم شد

توانگـــــــــــر می کنــــد شیرازه ، اوراق پریشان را

13-فــــــــروغ دولت دنیای دون بی غـــم نمی باشد

گریــــــــــــزی نیست از اشک دمادم شمع روزان را

14-کمـــــــــال عشق از مهر پدر هم می کشد غیرت

رقیــــــــب خویش می داند زلیخــــــا پیر کنعان را

15- طینتــــــــم پاک است می ترسم که مانند صدف

از حسد گـــــــردون کنـــــد آلــــــوده ی دنیا مرا

16-وادی عشقـــــــم پریشان گرد چون منجون نکرد

جمـــــــــع شد چون کـــــوه پا در دامن صحرا مرا

17-زبان تیــــــــغ بر گـوش سپر این نکته می گوید:

که آخــــــــر غوطه ور در بحر خون گردند سر کشها

18-در ایــــــــن دریای پرخون بهر حفظ آبروی خود

چـــــــو مــــــوج بحر باشد خلق را با هم کشاکشها

19-همــــــــان ویران شود از ظلم ظالم خانه ی ظالم

به وقت جنگ خالــــــی می شود از تیــــر ترکش ها

20-جهــــــــــان آب و گِل جـا در دل دانا نمی دارد

نبینــــــــد مردم چشم جهـــــــان بین خانه در دریا

21-کی از غیـــــــــر پـــدر فرزند رنگ تربیت گیرد

نخیـــــــزد از زمیــــــــن گوهر، نروید دانه در دریا

22-دستــــــــــرنج تنگ چشمان را ستمگر می خورد

سفـــــــــره ی دوری است دام ماهیـــــــان صیاد را

23-شود صاحب  هنـــــــر را صورت حال از هنر پیدا

کــــــــــه روشن می کنــــــد آیینه احوال سکندر را

24-میـــــوه ی اول رس باغ جهان، خون خوردن است

چون تـــــوان کــــــــردن علاج این عیب مادر زاد را

25-بـــــــه اندک مایه ای از علم نتوان ره  به حق بردن

چــــــــــو آب افتد تُنُگ بی دست و پا سازد شناور را

26-اذیــــــت بیشتــــــــر آن را که دولت بیشتر باشد

ز خنجـــــــر خار می باشد بلـــــــی گلهای خنجر را

27-ز غیـــــــر خود نگــــــردد صافدل پروده ی منّت

که باشد شیـــــــر از پستـــــــان گوهر طفل گوهر را

28-نباشد گلعــــــــذاران را غـــــم از بد گویی مردم

کجــــــــا پروای بد نامـــــــــی بود لعل بدخشان را

29-عارف اگـــــــر به یاد حــــق دیده ی شوق واکند

قــــــــدر ز ذره بشکنـــــــد جام جهـــــان نمای را

30-نالـــــــــه ی وحــــــدت آشنا از دل سالکان شنو

نغمــــــــه یکـــــــی است در نوا زمزمــه ی درای را

31-پاک گهــــــــر نمی کشد در ره فقــــــــر محنتی

خار نمــــــی خلـــــــد به پا آب برهنـــــــه پای را

32-مــــــــی رود از خاطــرم به هر که احسان می کنم

از فرامـــــــــوشی چــــــــــه منتهاست بر گردن مرا

33-فتنـــــــــــه جویــــان را نباشد دست بر افتادگان

کس نتابیــــــده است هرگــــــــــز، ریسمان جاده را

34-تشنگـــــــی زاهد کـــــی از شور قیامت می کشد

گــــــــــر عقــــــــــیق زیر لب سازد جباب باده را

35-غمگساران دیـــــــار مـــــــــا به تشخیص نفس

پیش لب گیـــــــــرند چـــــــون آیینه روی ساده را

36-عـــــــزل ارباب ستـــــــم اندک زمانی می کشد

زود بــــــردارند از جـــــــا آتــــــــش افتــاده را

37-نه خود را هــر که عاشق خواند سوز عشق می دارد

تب شیـــــــــران نباشد در جبلت شیــــــر ماهی را

38-به اهل حــــــل و عقد افزون رسد زخم پشیمانی

کشد انگشت بیش از جمله تـــــــــن رنج ندامت را

39- ز فـــــوت وقت تا کی در مصیبت زندگی کردن

مکــــــــــن کم فرصتی از کف مده دامان فرصت را

40-مشو آغـــــاز دولت ایمـــــن از نقشی که بنشیند

که افتـــــــد رخنه در کـــار از نشست اول عمارت را

41-شود محسوب کی ازعمر در خواب آنچه طی گردد؟

بس این حسرت ز راحت دوستــــــی ارباب راحت را

42-که بینـــــــد مِهر تابان سنگ را کی لعل می سازد؟

بود در پرده دایـــــــم رسم احسان اهـــــل همت را

43- سلاح اهـــــل حـق دست از جهان برداشتن باشد

خـــــط بطــــــلان عالم نیزه ی خطی است مردان را

44-نمی بینـــــی که قط زن زیر دست خامه می گردد

ز همــــــواری مکــــــن بر خود مسلط تیز مغزان را

45-ادیبــــــــان را ادب آموختـــــن ترک ادب باشد

نمـــــــی باشد به سوهان احتیاجــــی هیچ سوهان را

46- شود چسبـــان چو ربطی فتنه سازی از کمین خیزد

جدایـــــی گشته لبهــــــــا را به تحـــریک زبان پیدا

غنی کشمیری، همین معنی و مضمون را قبل از محسن تأثیر تبریزی اینگونه بیان کرده است:

زند ربـــــط به هــــــــــم پیوستگان را گفتگو بر هم

سخن چــون در میان آیــــــد، دو لب از هم جدا گردد

47- بس که در خاطــــر ما حسرت گیسوی کسی است

باعث خواب پریشـــــــان شــــــود افسانـــــه ی ما

48-کـــــــی نصیحت سود بخشد مست غفلت بوده را؟

آب از آلایـــــش نشویـــــــــد چشم خواب آلوده را

49-بــــــی گشاد دست و دل آسوده بودن مشکل است

تکیــــــــه بر دیوار کـــــــــی باشد در نگشوده را؟

50-بانــــــی ظلم این ستم کیشان به هم چشمی شوند

خانـــــــه ها بـــــر پا به یک طرح است در زنجیرها

51-بـا دل خوش چــــــــون کسی رحل اقامت افکند

در گلستانـــــــــی که از خـــــــــارست دامنگیرها

52-سخـــــــت  جانــــــان ستمگر دوستداران همند

حلقه هــــــا را در دل هم جـــــــاست در زنجیر ها

53- ز خلـــــــق، آینــــــــه چیزی به دل نمی گیرد

رخ گشـــــــاده نشانـــــــــــی است حسن نیّت را

54-جستجــــــــــو از شهر دل کن کعبه ی مشهور را

مــــــــــی توان نزدیک بــــــر خود کرد راه دور را

55-ظالمـــــــــان را از ترقـــــــی مدعا آوازه است

کس نبینـــــــــد در پریـــــــــدن بی صدا زنبور را

56- چــــند روز پادشاهی حرف و صوتی بیش نیست

کاســـــــه ی طنبــــــــور می دان کاسه ی فغفور را

57- غـــــور احوال ضعیفان خاص شاهان است و بس

جـــــــــز سلیمـــــــان کس نمی فهمد زبان مور را

58- وصل را بیــــــــم زوال وصل، هجـــران می کند

زهــــــــر را در آستیـــــــن انگبیــــــــن داریم ما

59- نیست یک سینــــــه که با داغ غمش یکدل نیست

جــــــــــاده ها هست الف سینـــــــه کش صحرا را

60-از تـــــــــن خستـــــــه مشوش دل روشن نشود

نبــــــــــود شورش دریـــــــا گهــــــــــر دریا را

61- اندریــــــــــــن دشت که مورش به عصا راه رود

مصلحــــــــت نیست کـــــــــه نشمرده گذاری پا را

62-صبـــــــــح از چهـــــره خورشید عیان می گردد

مشــــــــرق نــــــــور کنـــــــد پاکی دل ، سیما را

63- در خطــــــــــــــرگاه جهان اسباب آسایش مجو

کـــــــــرده اند از ابتــــــــدا بار خروس این خانه را

64-جــــــــــان گر از جانان نداری، لاف یکرنگی مزن

همچــــــــــو مـــــــــاه نو یکی کن باده و پیمانه را

65-نصـــرت عاشق همین در دست معشوق است و بس

شمــــــــع بـــــــردارد نکوتــــــــر رایت پروانه را

66-در چشم فقـــــــــــر خُرد و کلان بی تفاوت است

باشــــــــد مسیـــــــــر شــــــاه و گــدا رهگذارها

67-حکــــــــام اختیـــــــــار بـــــــه ناراستان دهند

در پنجـــــــــه ی چـــــــپ است عنــــــان سوارها

68-مصـــــــــرع قامت به مضمــــــون بلند آورده ای

شمــــــع بر سرو چمـــــــــن بگذاشت تحسین تو را

69-عاشقـــــــــان را لـــــذت لطف است از دشنام تو

چــــــــــون تـــــــوان سنجید با مهر بتان، کین تو را

70-شهــــــــرت از تحصیل دانش کرده ما را بی نصیب

تختــــــــه شد آخــــــــــر ز جوش مشتری دکان ما

71- معنی تَـــــــر خود سخنـــور را به خاطر می رسد

در سراغ خضــــــــر باشد چشمـــــــــه ی حیوان ما

72-هر کـــه صـاحب مال شد، ایمن ز دست انداز نیست

رنــــــج کنــــــدن باشد از پهلــــــوی معدن کوه را

73- ز اهــــل تمکین شو ز دست انداز دوران غم مخور

نیست ممکــــــن کس کنـــــــد سنگ فلاخن کوه را

74-سرکش از افتـــــــادگی«تأثیـــــر» گردد زیر دست

می توانــــــــد جاده هـــــــــا از سر گذشتن کوه را

مضمون تأثیر تبریزی دقیقا مضمون بیت زیر است:

کـــــــــوه از بالا نشینــــــــــــی رتبه ای پیدا نکرد

جــــــــــاده از افتادگــــــــــی ، از کوه بالا می رود

75-به بــــــــی وجودی امکـــــان، وجود نتوان گفت

به احـــــــــولان بگذاریــــــــم این دوبینــــــی را

76- عقــــــــده ها دارند صد مشکـــل گشا در آستین

هست ناخنهــــــــا نهـــــــــان مشت گره گردیده را

77-بس کــــــــه از خلـــق جهان نامردمی ها دیده ام

خــــــط بیـــــــــــزاری است هر مد نگاهم دیده را

78- گوشه گیـــــری با حضور دل عجایب دولتی است

دانـــــــه ی دام همــــــا کــــــن صحبت پاشیده را

79- راحت و تــــــرک جهـــان همخوابه ی یکدیگرند

خـــــــواب در آغــــــــوش باشد دیده ی پوشیده را

80-هر چـــــــه در میزان درآید وزن آن پوشیده نیست

کس ندانـــــــد از چـــــــــــه قدر مردم سنجیده را

81-ترک دنیـــــــــا از برای کوشش عقبی خوش است

تا توانــــــــی بر کمـــــــر زن دامـــــن بر چیده را

82- عارفـــــــی«تأثیـــــــر» اگر از راه و رسم معرفت

سالک راه خـــــــــدا دانی به خــــــــــود گردیده را

83-بـــــــه راه حــــــــق نتوان رفت بی حمایت حق

همـــــــــان ز بحــــــــر بــــــود بال و پر شناور را

84-جهـــــــــان بــــه عاشق جانسوز یک روش گذرد

همیشـــــــــه موسم گرمـــــــــا بـــــــود سمندر را

85-همیشه خــــــــون به دل کوهکـــــن ز خسرو بود

بـــــــــــه زور زر نبــــــــــود دست، زور بــازو را

86- چــــــــون شاخ فروتـــــن نخورم طعنه ی دشمن

پُــــــــــر باریــــــم از سنگ رهانـــــــد ثمـــرم را

87-ز مــــــــــرگ اهل دل صد رخنه در کار جهان افتد

گریبــــــــان بهر مجنــــون پاره است از جاده صحرا را

88-مـــــــــــــرا از فطرت خورشید تابان این پسند آمد

کـــــــه با یک چشم می بینـــــــد بزرگ و خُرد دنیا را

89-مـــــــــــرا از طره ی دستار روشن گشت این معنی

که در دنبــــــــال می باشد گشــــــــادی بستگی ها را

90-خــــــــدا جو هر که باشد لب ز قیل و قال می بندد

نمــــــــی باشد درایـــــــــی کــــــاروان راه دریا را

91- تپیدنهــــــــــــای دل ما را به جانان می شود رهبر

بــــــــه جــــــــــز طوفان نباشد ناخدایی کشتی ما را

92-دل عشــــــــاق از فــــــردوس هم «تأثیر» نگشاید

بجـــــــــز معشوق نتوانــــــــــد گشودن این معما را

93-سربلنــــــــــدی هاست در پستـــــــی دل آگاه را

یوســـــــــف عالـــــــی گهــــــر معراج داند چاه را

94- تـــــــازه دولت با نجـــــابت کی  کند گردنکشی؟

در نـــــــــوی بالای سر هرگـــــــز نبینــــــی ماه را