پست های وبلاگ

((( 35ردّالصدر الی العجز))) :

در واقع این آرایه آن است که کلمه ای در سر و بن (آخر) بیتی یکسان باشد؛چه بامعنای یکسان؛چه با جناس تام .

برای مثال:

نینوایی پر ز خونی پر ز آهی با وفا / دشت خونی پر غروری دشت آتش نینوا ( احمدرضا توجهی )

توضیح : در اینجا واژه ی نینوا هم در اول بیت آمده و هم در آخر بیت.

(((36. ردّالعجز الی الصّدر))) :

 در واقع این آرایه آن است که کلمه ی آخر بیتی با کلمه ی آغاز بیت بعدی یکسان باشد (البته در جایی یکی از دوستان نوشته بودند تکرار کلمه ی نخستین مصراع فرد عینا در پایان مصراع زوج )

برای مثال :

مجنون به هوای کوی لیلی در دشت/در دشت به جستجوی لیلی می گشت

می گشت همیشه بر زبانش لیلی/ لیلی می گفت تا زبانش می گشت.

توضیح : در اینجا میشگت در آخر مصراع دوم آمده و همینطور در ابتدا (صدر ) مصراع اول .

(((37. تشابه الاطراف )))

این آرایه آن است که کلمه ای از آخر مصراع در آغاز مصراع پیش رو تکرار شود . لازم به ذکر است که خیلی از آیات قرآن کریم نیز دارای این آرایه میباشند در واقع این آرایه آن است که شاعر قافیه و سجع مصرع یا  بیت قبلی را به اول مصرع یا  بیت بعد بیاورد و تکرار کند .

برای مثال :

مطرب جان بیا بزن تن تن تن تنن تنن/  کاین دل مست از پگه یاد نگار می کند

یاد نگار می کند  قصد کنار می کند /روح نثار می کند  شیر شکار می کند (مولوی )

توضیح : در این دو بیت کلمه ی نگار چنین آرایه ای را دارد .

((( 38. طرد و عکس ( تبدیل و عکس ) ))) :

این آرایه در واقع آن است که مصراعی را به دو پاره تقسیم کنند سپس آن دو پاره را در مصراع بعدی  برعکس تکرار کنند.

برای مثال:

دلبر جانان من برد دل و جان من  / برد دل و جان من دلبر جانان من ( فکر کنم حافظ )

(((39. رد القافیه ))) :

در باره ی این آرایه در چند سایت مختلف بحث هایی را با اساتید عزیزم داشتم و مقاله ای خواندم که این آرایه صحیح نیست و در واقع یک اشتباه رایج بین شاعران است و آن را پذیرفته اند و بحث هایمان به این کشیده شد که حضرت حافظ از این آرایه استفاده میکردند یا خیر که احتمالا پاسخ آن خیر است با این حال زیاد وارد بحث های حاشیه ای آن نمیشوم چونکه از بحثمان خارج است

این آرایه در اصل آن است که قافیه ی مصراع اوّل قصیده یا غزل را در آخر بیت دوم ( و در جایی مشاهده کردم عزیزی نوشته بودند مصراع دوم و آخر و در جایی دیگر بزرگی نوشته بودند مصراع های زوج و مصراع آخر که احتمالا همان بیت دوم صحیح تر است . ) تکرارکنند.

برای مثال :

«مطلع (بیت اول) » : زندگانی چه کوته و چه دراز/نه به آخر بمرد باید باز

«بیت دوم » : هم به چنبر گذار خواهد بود  این رسن را اگر چه هست دراز (رودکی )

توضیح : در اینجا اگر مشاهده کنید کلمه ی "دراز " هم قافیه ی مصراع اول است و هم قافیه ی مصراع چهارم.

((( 40. رد المطلع ))) :

این آرایه را گاهی اوقات اسما با آرایه ی قبلی اشتباه میکنند ولی در اصل آن است که مصراع اول یا دوم مطلع (بیت اول ) غزل یا قصیده را عینا در مقطع (بیت آخر ) شعر تکرار نماییم . برای مثال :

برای مثال :

«مطلع (بیت اول )» : ای صبا نکهتی از کوی فلانی به من آر / زار و بیمار غمم راحت جانی به من آر

«مقطع (بیت آخر)» : دلم از پرده بشد دوش که حافظ می گفت / ای صبا نکهتی از کوی فلانی به من آر(حافظ)

توضیح : تکرار مصراع اول شعر عینا در مصراع آخر .

((( 41. تردید ))) :

این آرایه در واقع به ارتباطی با دستور زبان فارسی دارد و در واقع آن است که کلمه ی تکراری دارای نقش های دستوری متفاوت باشد.

برای مثال :

جزغم به جهان هیچ نداریم ولیکن/ گرهیچ نداریم غمِ هیچ نداریم (خواجوی کرمانی )

توضیح : در اینجا "غم" در مصراع اول در نقش دستوری «متمم » واقع شده است ولی در مصراع دوم در نقش دستوری «مفعول » آمده است .

◘◘◘ تذکر : قسمت های 35 تا 41 در واقع در بخش بزرگتری جمع آوری میشوند که از آن به عنوان تکرار واژه نام برده اند ◘◘◘

((( 42. تشریع (توشیح ؛ توأم ) ))) :

فکر کنم یکی از آرایه هایی است که شناخت کامل آن شناخت قافیه و وزن را نیز میطلبد و در واقع آن است که بنای شعر را بر دو قافیه بگذارند، طوری که بیت را به هر کدام ختم کنند : 1.معنی 2. وزن 3. قافیه ی صحیح داشته باشد و با حذف بخشی از بیت،اجزا از وزنی به وزن دیگر منتقل گردد..

برای مثال :

ساقیا فصل بهار و موسم گل،وقت بستان / جام می ده تا به کی داری تعلل، پیش مستان(  فرصت شیرازی)

توضیح: در اینجا گل و تعلل و بستان و مستان دو قافیه میتوانند باشند و از لحاظ وزنی هم  بحر رمل مثمن سالم الارکان میباشد (فاعلاتن 4 مرتبه ) است .

((( 43. عقد ))) :

این آرایه آن است که به مناسبت معنی کلام،آیه ای از قرآن مجید یا حدیثی در کلام ذکر گردد:

برای مثال :

ای به رخت زلف مسلسل قرین/ ازلفت الجنّة للمتّقین

((( 44. ذو وجهین ( محتمل الضدّین) ))) :

این آرایه را در واقع توسط یکی از عزیزان در شعر استادم جناب استاد صباغ از یکی از معلم های عزیزم آموختم در واقع آن است که کلام هم معنی مدح داشته باشد و هم معنای ذم :

ای خواجه ،ضیا شود ز روی تو ظلم / با طلعت تو سور نماید ماتم

توضیح : مدح و ستایش در قسمت اول است که شاعر میگوید ظلم  تبدیل به نور و ضیا میشود و ذم و نکوهش آن در قسمت دوم است که میگوید سور و جشن تبدیل به ماتم میشود .

((( 45. اطراد ))) :

این آرایه زیاد چیز جالبی نیست (البته از نظر من ) ولی خوب میگوییم تا که چه شود !!! در واقع اطراد ذکر اسم شخصی که مورد مدح و ستایش قرار مگیرد و پدران او به ترتیب است .مثلا :علی الخصوص که دیباچه ی همایونش  به نام ِسعد ِابوبکرسعدبن ِزنگیست و در مخلص یکی از غزلیاتش هم آورده ... (گذری بر تاریخ و جغرافیای سعدی شیراز / دکتر فسایی (اگر اشتباه نکنم ) )

برای مثال :

سلطان مشرقین و شهنشاه مغربین / محمود بن محمد سام بن حسین

 

(((46. مشاکلت (مشاکله ) ))) :

این آرایه به شخصه برای من بسیار جالب بود چرا که در واقع قواعد کاربردی زبان فارسی یه جورایی نقض میشد و زیبایی خاصی به نوشته میداد این آرایه آن است که نوعی به کار بردن واژه و لغزش زبان باعث شود که واژه ای به جای واژه ی دیگر به دلیل تناسب شکلی آنها با کلمات یا جملات پیش و بعد از خود است . « برای مثال به درویش گرسنه ی برهنه بگویند«بیا برای تو آش بپزم» و درویش بگوید : «اگر می توانی برایم یک پیرهن هم بپز.»؛که فعل«پختن» به جای«دوختن» یا«خریدن» برای مشاکله با «پختن» به کار رفته است .»

برای مثال :

لب سؤال سزاوار بخیه ( = بسته) بیشتر است / عبث به خرقه ی خود بخیه می زند درویش ( صائب تبریزی )

توضیح : اینجا دوختن به جای بستن آمده است در اصل به جای دوختن ( بخیه زدن ) پیراهن ؛ درویش باید دهانش را ببندد و از مردم طلب گدایی نکند .

(((47. استتباع (مدح و ذم موجه ) ))) :

کسی را مورد مدح و یا ذم چنان وصف کردن است که در ضمن یکی از اوصاف او ؛ صفات دیگر وی نیز هم اشاره شود .

برای مثال :

مثالی از مدح موجه : خلق او همچو خلق اوست حسن/ جان او همچو رای اوروشن.

مثالی از ذم موجه : آش او همچو چشم او بد شور/ نان او همچو باطن او کور. ( سرچ در اینترنت )

(((48 . اشتقاق ( هم ریشگی ) ))) :

اشتقاق یا هم‌ ریشگی از آرایه‌های ادبی است که از هم‌ریشه بودن واژه‌ها برمی‌خیزد، به شرطی که واج‌های یکسان در آن نمودار باشد . البته باید به این نکته اشاره کنیم که در کتب قدیمی این آرایه را معادل آرایه ی جناس و نوعی از آن می دانستند .

اما امروزه اگر دو واژه که هم‌ریشه‌اند، تنها در یک حرف با هم اختلاف داشته باشند، در این حال هم جناس دارند و هم اشتقاق، اما اگر اختلاف آن‌ها در بیش از یک حرف باشد و تنها با هم‌ریشه باشند، نمی‌توان آن را جناس دانست.

برای مثال :

ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد / دل رمیده ما را انیس و مونس شد (حافظ )

توضیح : در بیت بالا، دو واژه «انیس» و «مونس» هم‌ریشه هستند و در دو صامت «ن» و «س» مشترک‌اند؛ و در نتیجه می‌توان آن را اشتقاق دانست.

((( 49. آرایه ی اسلوب الحکیم ))) :

این آرایه به نظرم از آرایه های بسیار زیبا میباشد و در واقع در اصطلاح بدیع آن است شاعر جمله ای آورد که حمل بر بیش از یک پاسخ شود و پاسخ بر خلاف انتظار باشد .

برای مثال :

گفتمش : باید بری نامم زیاد / گفت : آری می برم نامت ز یاد (فرصت شیرازی )

توضیح : در اینجا در مصراع اول میگوید نامم را باید زیاد ببری و توقع دارد که پاسخ دهنده بعد از گفتن آری میبرم ؛ بگوید آری زیاد نام تو را می برم در صورتی که بر خلاف چیزی که فکر میکند این پاسخ را میشنود که آری نامت را از یاد (زِ یاد ) میبرم .

((( 50. استقبال )))  :

این آرایه آن است که گفته ی یکی از اساتید سخن را سرمشق قرار دهند و به همان وزن و قافیه شعری بگویند .

مثال این آرایه طبیعتا یک شعر است

در شعر مهمل بافی اثر جناب استاد محمد حسن صباغ کلات مسابقه ای برای شاگردانشان ترتیب داده بودند که شاگردان باید در وزن و قافیه از یک بیت تقلید میکردند

آن بیت این بود :

 باز آی به می خانه صدق است به هر دینی / باز آی به مهمل تا صلح از قبلش چینی (محمد حسن صباغ کلات )

(((51. استقصا ( استیفا ) ))) :

این نوع آرایه در اشعار گذشته بسیار زیبا به چشم می آید اما در اشعار امروزی (به نظر من ) با کمی تکنیک باید از آن استفاده کرد تا زیبایی شعر را دو چندان کند . این آرایه در واقع آن است که شاعر سعی می کند ویژگی و خصوصیات یک واقعه یا یک حالت و شخص را پشت سر هم بیاورد

برای مثال :

اکنون که تنها دیدمت لطف ار نه آزاری بکن / تلخی بگو سنگی بزن تیغی بکش کاری بکن (اهلی شیرازی )

توضیح : در این بیت شاعر در مصراع دوم ویژگی ها و خصوصیاتی که اشاره به انجام کاری را دارد پشت سر هم می آورد .

 

(((52. افتنان ))) :

آن است که در یک بیت یا در یک جمله و بیشتر دو فن و دو موضوع مختلف از ابواب سخن جمع کنند . مانند بزم و رزم ، مدح و هجا  ،غزل و حماسه و ...

برای مثال :

زان گذشته جهانیان غمگین / زین نشسته جهانیان دل شاد (رودکی )

توضیح : در این بیت شاعر دو حس غمگینی و شادی را باهم در یک بیت آورده است که جهانیان از آن گذشته غمگین و از این نشسته شادمان هستند .

______________________

دوستان عزیز و بزرگوارم این 52 آرایه ای بود که در جاهای مختلف در سایت های ادبی از دوستان و اساتید عزیزم خوانده بودم و برای یادگیری بیشتر کمی از آن ها را دنبال کردم و اندکی مطالعه و بیشتر تجربه ی آن ها دراشعار مختلف بوده است .

 

بسیار سپاس گزارم از کسانی که با گفتن این آرایه ها در اشعار مختلفِ من و دوستان و اساتید عزیز باعث یادگیری این حقیر شدند .

برای همین باید تشکر کنم از استاد محمد حسن صباغ کلات که نه تنها در عروض که مقاله ی قبلی بود نقش اساسی را داشتند بلکه در این نوشته یعنی آرایه ها هم قطعا مهم ترین نقش را دارند .

تشکر میکنم از جناب استادان دکتر محمد امیرسلیمانی و جناب استاد طهوری و استاد یگانه که به صورت حضوری برخی از آرایه ها را به من آموزش دادند .

و هم چنین تشکر میکنم از جناب مهدی نساجی که به صورت مجازی در کارگاه درس جناب استاد صباغ بسیار بسیار آرایه های جدید و زیبایی را به بنده آموزش دادند .

و تشکر از بانو خواجوی راد و استاد بانو لشکری بزرگوار و جناب استاد محمد نجفی نوکاشتی و بانو طلیعه طاها بابت بحث هایی که در باره ی آرایه در اشعار دوستان و استادان عزیز با آن ها داشته ام و هم چنین مقاله های ارزشمندشان را مطالعه کرده بودم  .

و در آخر هم از دوستان و معلمان عزیزم جنابان علی صفری و جواد سرخابی و علیرضا قربان خان و شادان شهرو بختیاری که در نظراتشان برای بعضی از دوستان آرایه ها را نام میبردند و شاگردانی چون من استفاده و بهره میبردیم هم نهایت سپاس را دارم .

امیدوارم بعد از خواندن جزوه ی آموزش اوزان برای  تمامی سطوح این جزوه نیز مورد قبول دوستان و اساتید و شاعران عزیز قرار بگیرد .

با آرزوی سلامتی شما شاعران عزیز

یا علی مدد

التماس دعا

احمدرضا توجهی

در پناه یزدان پاک

 

__________________________

 

با سپاس ویژه از مدیریت محترم سایت شعر ناب جناب سید حاج فکری احمدی زاده که همواره از شاگرد حقیرشون از ابتدای ورود به سایت حمایت کرده اند و همیشه مدیون محبت های ایشون هستم .

 

__________________________

 

دوستان آموزش قالب های ادبی هم آماده است که در دو بخش برای سایت شعر ناب فرستاده خواهد شد با این حال دوستانی که میخواهند این هفت جزوه ( وزن / 4 تا آرایه / 2 تا قالب ) را یک جا در اختیار داشته باشند به وبلاگ شخصی بنده tavaj18.persianblog.ir  مراجعه کنند .

 

سپاس