نهفت نوا

درود جناب به‌گزین گرامی
فرصتی پیش آمد تا این چند شعرتان را بخوانم.
قلمتان همیشه نویسا.
از میان این چند شعرتان ـ به گمان من ـ آخرین شعر، یعنی همین "سپیدبامِ رجا" روان‌تر، رساتر و منسجم‌تر شده است و در مجموع شعری خوب است هم در صورت و هم در سیرت. در همین شش بیت، هفت بار با ادغام و جابجایی آوا و حذف، گوشنوازی بیشتری نصیبِ وزن شده است: در مصراع اوّل از بیت اوّل، در مصراع اوّل از بیت دوم، در مصراع دوم از بیت دوم (سه بار)، در مصراع اوّل از بیت سوم و در مصراع اوّل از بیت چهارم.
وزن شعر مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن [^ ـ ^ ـ / ^ ^ ـ ـ / ^ ـ ^ ـ/ ^ ^ ـ] است. ولی همان‌طور که دوستان هم به لغزش وزنی مصراع زیر اشاره کرده‌اند، این مصراع به دو سبب به ویرایش نیاز دارد:
«تمام سرگذشت زمان بیم‌ها و امید است».
یک اینکه در رکن دوم لغزشی وزنی رخ داده است بطوری که هم در نهایت سبب یک هجای بلند اضافه (در کل مصراع) شده است و هم باعث تغییر دو رکن دوم و سوم از فعلاتن مفاعلن مثلاً به مفاعلتن فاعلن یا مفاعلُ مستفعلن. منظور این است که مشکل وزنی این مصراع فقط بخاطر اضافه هجا نیست، دلیل دیگری هم دارد و آن تغییر آهنگ مصراع، در اثر تغییر دو رکن است و این خود بر اثر نحوۀ استفاده از اختیار (قلب) بوجود آمده است بطوری که از رکن دوم آغاز و رکن سوم را هم شامل شده است. در چنین مواقع عمدتاً تغییر آهنگ و شکست وزن محسوس می‌شود. (حتّی تبدیل دو هجای کوتاه به یک هجای بلند ـ تسکین ـ در جای التقاط دو رکن هم، به‌تنهایی سبب سکتۀ قبیح می‌شود.) این بود نخستین دلیل که این مصراع به ویرایش نیاز دارد.
دوم دلیل این است که آوردن "بیم‌ها" در مقابل "امید" ـ نه اینکه غلط باشد ـ شسته‌رفته نیست و رعایتِ ظرافت و باریک‌نگری نشده است. یکی جمع و دیگری مفرد آمده است و این نوعی ناسازگاری غیرضرور است. هرچند که ممکن است مثلاً در جامعۀ ما بیم از امید بیشتر باشد و در جامعه‌ای دیگر برعکس. امّا این بیشی و کمی را ظریف‌تر نشان می‌دهند نه آنکه یکی را جمع ببندند و دیگری را نه. دقّت شود که در بیت زیر، شاعر اندازه‌های متفاوتِ همین بیم و امید را چطور نشان داده است:
یکی نامه‌ای بر حریر سپید
نوشتند پُر بیم و چندی امید. (فردوسی)؛
یعنی که امید را کمتر (با "چندی" = یک‌چند => اندکی) و بیم را بیشتر (با "پُر" = بسیار) نشان داده و در واقع در این اندازه‌ها هم پارادوکسی بکار برده است: پُر # کم؛ چنانکه بیم و امید را هم در تقابل با هم آورده است.
سخن‌شناسان بزرگ ما این تناسب و سازگاری را رعایت کرده‌اند:
لاف آزادی زنی با ما مزن باری که ما
از امید جنّت و بیم جهنّم فارغیم. (خاقانی).
این است که از برای یک دم
در چارسُویِ امید و بیمیم. (خاقانی).

در امید و بیم عشقت همچو شمع
گاه خندان گاه گریان می‌زیم. (عطار).

نباید که جان باشد اندر تنم
اگر بیم و امّید ازو برکنم. (فردوسی).
جهاندار کسری چو خورشید بود
جهان را ازو بیم و امّید بود. (فردوسی).
بدارای کیهان و هرمزد و شید
برزم و ببزم و ببیم و امید. (فردوسی).

خواهی امّید گیر و خواهی بیم [خواه اومید...]
هیچ بر هرزه نافرید حکیم. (حکیم سنایی).
زهی پیغمبری کز بیم و امّید
قلم راند بر افریدون و جمشید. (حکیم سنایی).

شنیدم که در روز امّید و بیم
بدان را بنیکان ببخشد کریم. (سعدی).
(منظور از "روز بیم و امید"، روز رستاخیز است.)
طمع وصل تو می‌دارم و اندیشۀ هجر
دیگر از هرچه جهانم نه امید است و نه بیم. (سعدی).
گر نه امّید و بیم راحت و رنج / پای درویش بر فلک بودی
ور وزیر از خدا بترسیدی / همچنان کز ملِک، ملَک بودی. (سعدی).

مرا امید وصال تو زنده می‌دارد
و گرنه هر دمم از هجر توست بیم هلاک. (حافظ).

گفت ای بیچاره در پس بیمی نه و در پیش امیدی نه، چرا گریختی؟ (ابوالفضل بیهقی).
امیر پیغامهای قوی داد و بیم و امید چنانکه رسم است. (ابوالفضل بیهقی).
و از چنین نمونه‌ها بسیار است.
خلاصه، منظور این است که حذف "ها"ی جمعِ «بیم‌ها» در مصراع زیر هم بهتر است، اگر نگوییم که ضرورت دارد:
«تمام سرگذشت زمان بیم‌ها و امید است».
بر این پایه، برای خلاص شدن از آن لغزش وزنی و این "ها"ی غیرضرور، لازم است که این مصراع از نو ساخته شود. با درنگ و دقّت می‌توانید مصراعی سازگار با ارادۀ ذهنی خود بگویید و بجای آن یکی بنشانید. و حال که بناچار باید مصراع را تغییر بدهید پیشنهاد می‌کنم اندکی شاعرانگی هم در آن بریزید؛ مثلاً با حذف "سرگذشت" و اینکه زمان را در ظرفی مانند جام ببینید:
پُر است جام زمان از امید و بیم مدام؛
یا:
پُر است جام زمان از امید و بیم بهم.

امید و بیم، همان ترس و رجا، یا مخافت(خوف) و رجاست که در مصراع بعد آمده است. مصراع دوم در واقع در حکم جملۀ پیرو و بیانی تکمیلی برای مفهوم مصراع قبل است نه اینکه این همان باشد:
سیاه‌چالِ مخافت، سپید‌بامِ رجا.
خودِ "سیاه‌چال" هم ـ در هردو واژۀ ترکیب ـ در تناقض است با "سپیدبام"؛ یعنی از سویی سیاه با سپید، و از سوی دیگر چال با بام. و نیز مخافت با رجا. همۀ کلمات این مصراع، در واقع با نوعی متناقض یا متضاد خود آورده شده است. در مصراع نخست هم که بیم و امید آمده بود. همۀ این‌ها مایۀ زیبایی شعر است.
موفّق باشید.
با مهر و احترام

سلام

دوباره دست دراز است و دوست ناپیدا
دو باره خیمه دشمن ، بسیط و پابرجا
شروع اثر با دوباره و نیز در انتها سخن از فردا می آید
در مصرع دوم باره با فاصله نسبت به دو نگاشته شده است باره در معنای اسب تناسب دارد با خیمه و دشمن و دوست و نیز دوباره وحدت را می رساند و دران مصرع سخن از دوست است اما دو باره کثرت ها را به ذهن متبادر می کند و نیز دران مصرع سخن از دشمن است
دوست ناپیدا آیا دوست پیدایی است که کنون ناپیداست یا ناپیدایی است که برای همیشه ناپیدا خواهد ماند گر چه ممکن باشد که پیدا شود لیک ناپیدایی را ترجیح داده است یا اینکه ناپیدایی است که محال است پیدا شود؟
دست دراز، دست درازی را به خاطر آرد که وصف دشمن است لیک در سپاه دوست آورده شده است از آن سو بسیط و پابرجایی را دوست درخور است اما در صف دشمن آمده است این حالت معکوس را نمی دانم چه آرایه ای است لیک نیک افتاده است

رواق شعر پر از سازه های استقرار
ولی تهی ست از انسان و خالی از رویا
چگونه کاخ شعر مستقر است بدون انسان و رویا؟ گرچه ذم به نظر آید لکن متامل شویم توان مدحی درو یافت یا بافت؟ تهی شدن از سمه انسان که بر تهیگاه آدمی حک شده است و خلو از رویا که هم می توان آمال گرفت و هم نوم. خالی از خواب و آنگاه که به بیداری رسیم آن هم نه بیداری انسان وار بل بیداری بما هو بیداری ماورای انسان

کسی نمیکشد از گوشه فراموشی
نفیر سرکش امید در نهفت نوا
نهفت نوا نیک تعبیری است نوایی که پنهان باشد نه تنها جهر که اخفات هم نباشد نوایی که نوا نیست

ناطقه سوی دهان تعلیم راست
ورنه خود آن نطق را جویی جداست

می‌رود بی بانگ و بی تکرارها
تحتها الانهار تا گلزارها

ای خدا جان را تو بنما آن مقام
کاندرو بی‌حرف می‌روید کلام

تا که سازد جان پاک از سر قدم
سوی عرصهٔ دور و پنهای عدم

عرصه‌ای بس با گشاد و با فضا
وین خیال و هست یابد زو نوا

تنگ‌تر آمد خیالات از عدم
زان سبب باشد خیال اسباب غم

باز هستی تنگ‌تر بود از خیال
زان شود در وی قمر همچون هلال

باز هستی جهان حس و رنگ
تنگ‌تر آمد که زندانیست تنگ

علت تنگیست ترکیب و عدد
جانب ترکیب حسها می‌کشد

زان سوی حس عالم توحید دان
گر یکی خواهی بدان جانب بران

امر کن یک فعل بود و نون و کاف
در سخن افتاد و معنی بود صاف

بیان مجمل رنج آزموده را دیدی؟
بخوان حدیث مفصل و قس علی هذا
آن که اجمالی بود که برای تفصیل یافتن متحمل این همه رنج شد؟
آیا رنج را دران اجمال آزموده بود یا رنج را در حالت تفصیل تجربه خواهد کرد؟
قس هم قصه را به ذهن آورد که متناسب است با حدیث و نیز قیاس را که در قضیه ی پیدایش صورت گرفت
دیدی الم تر را تداعی کند دیدن ندیدن مسئله اینجاست و آنجا

تمام سرگذشت زمان بیم هاو امید است
سیاه چال مخافت ، سپید بام رجا
سخن از زمان آمد و مگر می توان نامی از هستی و زمان مرحوم استاد هایدگر نبرد هراس و امیدی که گریبان گیر این هستی آنجایی است
گر چه سیاه چال معبری به سوی بام سپید (سپید جامع هفت رنگ است) است ولی در نگاه ادق جمیع تضادها و تخالف ها دو روی یک سکه نیستند؟ سکه ای که بی نقش و پر نقش است؟
بیم ها به صورت جمع آمده است که حاکی از کثرت ولی امید نشانگر و مشیر وحدت است
سرگذشت زمان اینجا به جای اشاره به موجود زمانمند زمان آورده می شود کما آنکه هستی را متامل شویم به جای هستومندان و نیز تعبیر سرگذشت آورده شده است گویی از زمان خارج شده و از نگاه بالا سراسر و شراشر پیکر زمان نگریسته شود زمان در آینده هنوز هست نشده است که سخن از سرگذشت که در بطن خود گذشته را دارد بشود اینجاست که بی زمانی ملموس می شود
وزن ظاهرا در مصرع اول دچار خدشه است بیندیشیم آیا در سیاه چال وزن و نیز زمان دستخوش تغییرات اساسی نمی شود؟
در سپیدبام چطور؟
و یا سفید چاله؟

خیال کن که در این تنگنای صخره و سنگ
کجاست نقطه آغاز رویش فردا
حال سخن از خیال است که وادی است شگرف و ژرف
ساحل سنگی راهی به سوی محیط بی کران
و چون خیال بی زمان است این زمان که در بیت آخر استشمام می شود رنگ و بوی بی زمانی و بی رنگی ندارد؟