آرایه‌های ادبی
آرایه‌های ادبی
🔹۱- مراعات نظیر:
آوردن واژه‌هایی از یک مجموعه که با هم تناسب دارند
این رابطه و تناسب می‌تواند از نظر جنس، نوع، مکان و... باشد.
مثل:
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تونانی به کف آری و به غفلت نخوری
🔹۲- تلمیح:
اشاره ای به بخشی از دانسته‌های تاریخی و روایات و داستان‌هایی که در منابع مختلف ذکر شده است.
مثل:
ز حسرت لب شیرین هنوز می‌بینم
که لاله می‌دمد از خون دیدهٔ فرهاد
🔹۳- تضمین:
آوردن بخشی از آیه، حدیث، مصراع یا بیتی از شاعری دیگر در بین کلام خود.
مثل:
چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت
شیوهٔ جنات تجری تحتها الانهار داشت
🔹۴- تضاد:
آوردن دو کلمه با معنی متضاد است برای روشنگری یا زیبایی.
مثل:
شادی ندارد آن که ندارد به دل غمی
آن را که نیست عالم غم نیست عالمی
🔹۵- تناقض یا پارادوکس:
آوردن دو واژه یا دو معنی متناقض است یعنی وجود یکی نقض وجود دیگری است.
مثل:
هرگز وجود حاضر غایب شنیده‌ای
من در میان جمع و دلم جای دیگرست
🔹۶- حس آمیزی:
آمیختن دو یا چند حس است یعنی مثلا بو کردن که مربوط به حس بویایی است را با شنیدن که مربوط به شنوایی است ترکیب کنیم و بگوییم: بو می‌شنوم و موارد مشابه.
مثل:
از صدای سخن عشق ندیدم خوشتر
🔹۷- حسن تعلیل:
آوردن علتی ادبی برای کاری در شعر یا نثر که مبتنی بر تشبیه است و در واقع علمی و عقلی نیست.
مثل:
باران همه بر جای عرق می‌چکد از ابر
پیداست که از روی لطیف تو حیا کرد
- یعنی اگر باران از ابر می بارد به این علت است که از روی لطیف تو شرمسار است مثل عرق شرم که جاری می‌شود.
🔹۷- اغراق:
ادعای وجود صفت یا حالتی است به اندازه‌ای که وجود آن محال و غیر ممکن باشد.
مثل:
هرگز کسی ندید بدین سان نشان برف
گویی که لقمه‌ای است زمین در دهان برف
🔹۹- ایهام:
آوردن واژه‌ای با حداقل دو معنی که یکی نزدیک به ذهن و دیگری دور از ذهن باشد.
مثل:
بی مهر رخت روز مرا نور نمانده است
وز عمر مرا جز شب دیجور نمانده است
- مهر یعنی خورشید یا محبت و عشق
🔹۱۰- تکرار:
تکرار یک یا چند کلمه در شعر.
مثل آدمی در عالم خاکی نمی‌آید به دست
عالمی دیگر بباید ساخت وز نو آدمی
🔹۱۱- جناس:
آوردن واژه‌هایی است که در تلفظ مشترک و در معنی متفاوتند.
مثل:
ای مهر تو در دلها، وی مهر تو بر لب‌ها
وی شور تو در سرها، وی سر تو در جان‌ها
- جناس انواع مختلفی دارد: تام، ناقص حرکتی، ناقص اختلافی، ناقص افزایشی و اشتقاق.
🔹۱۲- واج آرایی:
تکرار یک یا چند صامت یا مصوت در یک مصراع یا بیت.
مثل:
لبخند تو خلاصهٔ خوبی‌هاست
لختی بخند خندهٔ گل زیباست
🔹۱۳- تشبیه:
ادعای شبیه بودن دو یا چند چیز است.
ارکان آن: مشبه، مشبه به، ادات تشبیه و وجه شبه.
مشبه و مشبه به را طرفین تشبیه می‌نامند.
ادات تشبیه عبارتند از مثل، مانند، چو، چون، همچو و همچون، به‌سان، به‌کردار و...
گرت ز دست براید چو نخل باش کریم
ورت ز دست نیاید چو سرو باش آزاد
ارکان تشبیه در مصراع اول:
تو: مشبه
چو: ادات
نخل: مشبه به
کریم و بخشنده بودن: وجه شبه
🔹۱۴- سجع:
شبیه بودن دو واژه در واج‌ها یا حروف پایانی، وزن یا هر دوی آنها.
مثل:
الهی اگر بهشت چون چشم و چراغ است،
بی دیدار تو درد و داغ است
- بین داغ و چراغ جناس وجود دارد.
🔹۱۵- استعاره:
مانند تشبیه است ولی فقط از ارکان تشبیه مشبه به یا مشبه ذکر شده است.
مثل:
بتی دارم که گرد گل ز سنبل سایه بان دارد
- در این مصراع بت، گل و سنبل استعاره اند.
با کمی دقت می‌فهمیم که مثلا بت در آغاز اینگونه بوده: یار مثل بت است.
🔹۱۶- تشخیص:
در واقع جان بخشیدن به اشیای بی‌جان است. یعنی خصوصیات انسانی را به پدیده‌های دیگر نسبت بدهیم.
مثل:
گل بخندید که از راست نرنجیم ولی
هیچ عاشق سخن سخت به معشوق نگفت.