شعرناب

مرز شعر سبز و شعر سپید

بسم الله الرحمن الرحیم
مرز شعر سپید و شعر سبز
بطور خیلی روشن و خلاصه، شعر سبز، ادامه ی تکمیل یافته و نسخه ای برتر از شعر سپید است و این برتری یا فراتری بویژه در جنبه ی وزن و قافیه می باشد؛ البته ممکن است برخی درست به همین دو علت، شعر سبز را بازگشت و پسرفت بدانند و بگویند که فلسفه ی شعر سپید، برداشتن وزن و قافیه بود و در شعر سبز، چون دوباره وزن و قافیه بر می گردند؛ پس شعر سبز، پسرفت و بازگشتی ادبی به شمار می رود و پاسخ نگارنده، این است که وزن و قافیه در شعر سبز، حد اکثرِ تنوع پذیری و آزادی عمل را دارند و به هرحال از کسی که خودش را شاعر می نامد، این انتظار هست که بتواند زیبایی هایی این چنینی را به راحتی در شعرهایش بگنجاند و آنها را دست و پاگیر نپندارد و با آنها شعرش را بیاراید.
گفتیم که مرز شعر سپید و شعر سبز در اصل به دو چیز است: وزن و قافیه؛
در اشعار سپید- آن طور که مثلا در سپیدهای مرحوم شاملو می بینیم-
وزن عروضی همچنان حضور دارد؛ اما خیلی رقیق و از نوع وزنِ عروضیِ آزاد است؛
مثلا ممکن است لَختی از شعر سپید بر وزن فعلن فعولن بیاید و لَخت بعدی بر وزن مفتعلن فع و لخت بعدی بر وزن فعلاتن
و نظم و قاعده ی خاصی ندارد؛ ولی چون همچنان به ارکان عروضی، وفادار و قابل تقطیع به آنهاست، باز هم عروضی و البته عروضیِ آزاد است و این حرف ما برخلاف حرف اکثریتی ست که تا پیش از این، شعر سپید را بدون وزن یا دست کم، بدون وزن عروضی و غیرقابل تقطیع به ارکان عروضی می دانستند.
بر این اساس، شعر سپید، بدون وزن عروضی نیست؛ اما وزن عروضیِ آزاد دارد؛ یعنی در لخت های شعر سپید، ارکان عروضی همچنان حضور دارند؛ اما بصورت آزاد یعنی کاملا نامنظم.
حال ببینیم که تفاوت شعر سبز با شعر سپید از لحاظ وزن عروضی چیست:
شعر سبز، عروضی تر از شعر سپید است؛ به این معنا که: وزن هایی که در لخت های شعر سبز به کار می روند،
در مقایسه با وزن های شعر سپید، بیش تر با اوزان رسمی و رایج در شعر سنتی فارسی، هماهنگی دارند؛
مثلا در برابر شعر سپیدی که لختی با وزن فعلن فع دارد، شعر سبز ممکن است لختی با وزن فعولن فعولن را به کار ببرد و یا لختی طولانی تر با وزن فعولن فعولن فعولن فعولن و در برابر لخت دیگری از سپید که مثلا با وزن مفتعلن فع می آید، ممکن است در شعر سبز از وزن مفتعلن مفاعلن استفاده شود و یا حتی این وزن بصورت دو برابر در یک لخت بیاید بصورت مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن.
اکنون ببینیم که تفاوت شعر سبز با شعر سپید از لحاظ قافیه چیست:
شعر سبز و شعر سپید، هر دو به قافیه ی درونی اهمیت می دهند و در هر دو، وجود قافیه ی درونی، موردی ترجیحی ست و البته
در هیچ یک از دو گونه ی شعری، قافیه ی درونی، جنبه ی اجباری ندارد بلکه اختیاریِ مورد ترجیح است؛
البته درباره ی شعر سپید، شاید هیچ اصلی وجود نداشته باشد مبنی بر ترجیح استفاده از قافیه ی درونی بر عدم استفاده از آن؛
اما چون خودِ جناب شاملو، گاهی قافیه ی درونی را در شعر سپید به کار برده است، این مورد را از اصول ترجیحی سپید به شمار می آوریم.
حال بپردازیم به مبحث قافیه ی بیرونی در شعر سپید و شعر سبز.
قافیه ی بیرونی- که همان قافیه به معنای خاص یعنی قافیه ی پایان لختی ست- در شعر سپید، اختیاری و در شعر سبز، حتمی ست و لازم است که شعر سبز، دست کم، یک جفت کلمه ی همقافیه را در لخت های همسایه یا نزدیک یا نسبتا نزدیک به کار گیرد بطوری که همقافیه بودن شان احساس شود.
شعر سبز کم رنگ و شعر سبز پر رنگ
منظور از شعر سبز کم رنگ، گونه ای در میان سپید و سبز است که ویژگی های شعر سبز را بطور حداقلی در خود دارد؛ مثلا ممکن است قافیه را تنها در جفتی از کلمات کل شعر داشته باشد و از نظر وزنی هم به دلایلی مثل کوتاه بودن لخت ها، امکان پذیرش یک رکن عروضی را در آن لخت ها؛ ویا مثلا درصد کمی از لخت هایش در حد عروضِ معمول یا نسبتا معمول(و نه غیر معمول) دو رکنی باشند مانند وزن فعولن فعولن.
هم اینک، نمونه ای از شعر سبز کم رنگ را برای نمایش به شما در این شیوه ساخته ام:
این را/ آیا/ ای بهار!/ به من/ نگفتی که:/ ای باغبان/ تو را/ دوست/ دوست/ دوست دارم؟//
همان طور که دیدیم، این شعر سبز کم رنگی ست با تنها یک جفت واژه ی همقافیه در کلمات "را" و "آیا" و لخت های دارای عروضِ تک رکنی که به ترتیب دارای این وزن ها هستند:
فعلن/ فعلن/ فاعلن(فاعلات)/ فَعَل (یا: فعلن)/ مفاعیلن/ مستفعلن/ فَعَل/ فع(فاع)/ فع/ فاعلاتن.//
همان طور که دیدیم، شعر سبز کم رنگ، تفاوت های برجسته ای با شعر سبز پررنگ دارد و به شعر سپید، بسیار نزدیک است و بر همین اساس، بسیاری از اشعاری که در گروه سپید، دسته بندی شده بودند، ممکن است در تقسیم بندی جدید، جزئی از شعر سبز به شمار بیایند؛ اما شاید بهتر باشد که شعر سبز کم رنگ را در همان مجموعه ی سپید باقی بگذاریم و شعر سبز را به گونه ی اصلی و متمایز خود یعنی شعر سبز پررنگ، محدود کنیم.
در این صورت، تنها تعداد کمی از شعرهایی که در گروه سپید قرار گرفته بودند، ممکن است در تقسیم بندی جدید، جزئی از شعر سبز به شمار بیایند و این با انتظار ما از شعر سبز، سازگارتر است.
هدف ما از تدوین و تبیین شعر سبز، شناسایی گونه ای خاص و متمایز از شعر بوده است که در میانه ی سپید و نیمایی قرار
می گیرد و این گونه اساسا شعر سبز پررنگ است که بطور خاص و خلاصه، آن را شعر سبز و در نامگذاری دیگری، شعر چندآهنگ نامیده ایم.
چنان که می دانیم، در شعر سبز پررنگ، ویژگی های جداکننده ی شعر سبز از سپید، بارز تر است؛ مثلا لخت هایی دارد که با عروض سنتی، هماهنگی بیش تری دارند؛ بطوری که بجای کوتاه بودن و در نتیجه، استفاده از تنها یک رکنِ غیر تکرار شونده مثل فاعلاتن، همان وزن را درون لخت به تکرار می کشد مانند فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن ویا رکن دیگری را با آن به کار می برد مثل
مفعولُ فاعلاتن مفعولُ فاعلاتن.
از نظر قافیه هم شعر سبز وقتی به گونه ی پررنگ ترِ خود خواهد رسید که بیش تر از یک جفت از کلمات همقافیه داشته و ترجیحا بیش از یک نوع قافیه در آن باشد؛
و اکنون توجه شما را جلب می کنم به شعر سبز پررنگی که قبلا سروده ام:
سپید بود/
و زیستنش سبز/
و پروازش سرخ/
و در هنگامِ گلگون ِ آسمانی شدن /
آن میامی تن/
آشکار/
دلشکار/
می سرود و می نواخت/
شعرهای ماندگار/
تغزلِ خوشه های پربرکت ِ تبسم/
تبسمی آفتابارانی/
آن چنان که کشتزارها/
دوباره زیستن را/
شاعرشدند.//
آن چنان که در این شعر سبز پررنگ بخوبی دیده می شود، قافیه و وزن عروضیِ سنتی یا نسبتا سنتی،
در برخی لخت ها، حضوری بارز دارد؛
مثلا، در کلمات همقافیه ی "شدن و تن"، "آشکار، دلشکار و ماندگار"، "کشتزارها و را"، انواع قافیه و در مجموع، تعدُّدِ کلمات همقافیه را داریم
و همچنین وزن عروضیِ سنتی یا در واقع، نیمه سنتی بویژه در این محدوده از شعر، بارز تر است:
آشکار/
دلشکار/
می سرود و می نواخت/
شعرهای ماندگار/
چراکه این لخت ها به ترتیب دارای این وزن هایند:
فاعلات/ فاعلات/ فاعلاتُ فاعلات/ فاعلاتُ فاعلات//
نقد مخالف
شاید گروهی بر ما خورده بگیرند که هرچه درباره ی شعر سبز و تفاوت هایش با شعر سپید گفتیم، به جنبه های ظاهری شعر و بویژه وزن و قافیه، مربوط است و هیچ به جنبه های شاعرانگیِ شعر از جمله: تخیل و عاطفه و... نپرداخته ایم.
در پاسخ می گوییم که بی شک، شاعرانگی، پایه ی شعر است و بی آن، در حقیقت، تخم شعر به جوجه تبدیل نخواهد شد.
بله، ما به عظمت جایگاه شاعرانگیِ شعر، اقرار داریم؛ بلکه خودمان از پرچمدارانِ آن هستیم؛ اما در این جا صحبت از تفاوت های
شعر سبز با شعر سپید است و شاعرانگی، اشتراک میان آنها و سرمایه ی هر نوع شعری به معنای واقعی ست.
کهن ترین شعر سبز
اگر شعر سبز کم رنگ را نیز در گروه شعر سبز قرار دهیم، برخی و شاید بسیاری از اشعار مرحوم شاملو و شاید حتی اشعاری پیش از او هم در قلمرو شعر سبز قرار بگیرند؛ اما اگر شعر سبز را در معنای خاص آن یعنی شعر سبز پررنگ درنظر بگیریم،
شاید نتوانیم یا دست کم به آسانی نتوانیم در اشعار شاملو و دیگر سپیدسرایان، شعر سبز بیابیم.
خلاصه: تعیین کهن ترین شعر سبز ویا چندآهنگ، چندان ساده نیست.
تدوین و تبیین شعر سبز/چندآهنگ
از محمدعلی رضاپور(مهدی)


0