ردیف / قافیه و ضعف تالیف

سلاااام و عرض ادب
گویشی در باب شعر
موسیقی ، یکی از عناصر مهم درشعر است و تاثیرات فراوانی بر آن می گذارد؛ از جمله:
به شعر، نظم می دهد؛
· حالات مختلف در مخاطب ایجاد می کند ( نشاط، شادی، اندوه، و...)؛
· میزان تاثیر شعر بر مخاطب را دوچندان می کند؛
· و........
موسیقی در شعر چند شاخه ی مهم دارد؛ از جمله: وزن/ قافیه / ردیف، و...
قافیه و ردیف را مرور کنیم.
این بیت ها را بطور دقیق در پایان هر بیت توجه کنیم :
- کدام « کلمات » بطور کامل و عینا تکرار شده اند؛
- « حروف » کدام کلمات با هم مشترکند؛
انتخابی از کتاب « یک عالم پروانه » اثر شاعر خوب و صمیمی کودک آقای افشین علا:
خنده ی بابا
بابا دارد می خندد دنیا دارد می خندد
حتما خیلی خوشحال است، زیرا دارد می خندد
یک گل روی قالیچه با ما دارد می خندد
هرچیزی که غمگین بود، حالا دارد می خندد
ردیـــف چیست؟
کلماتی که در پایان بیت، عینا تکرار می شود. پس می توانیم بگوییم:
کلماتی که در پایان مصراع 1 و مصراع های 2 و 4 و 6 و 8 در این شعرآمده و کاملا تکرار شده، ردیف این شعر است.
راهی ساده برای یافتن ردیف در شعر: : :
از چپ به راست، کلمات پایانی شعر را بررسی می کنیم: «می خندد» و « دارد» در همه ی بیت ها عینا و پشت سرهم تکرار شده اند؛ پس ردیف شعر به شمار می روند البته به شرطی که پیش از آن ها « قافیه » آمده باشد.
قافیه چیست؟
کلماتی که در پایان بیت می آید و بعضی از حروف پایانی آن ها با هم اشتراک دارد؛ این اشتراک باعث ایجاد موسیقی در شعر می شود.
می بینید که بخش پایانی کلمات «بابا»، «دنیا»، «حالا» و « زیرا»، یعنی: " ا " با هم مشترک است؛ به همین دلیل این کلمات، قافیه ی این شعر به شمار می روند.
با همین روش بسیار ساده می توانید قافیه هم بسازید؛
شاید شما هم مثل خیلی از کودکان ، تمرین قافیه سازی کرده اید، بی این که از آن باخبر باشید! می پرسید چطور؟ بله عرض می کنم. بچه ها گاهی برای تفریح با هم سوال جواب هایی دارند، که درحقیقت تمرین قافیه سازی است!
مثلا:
بگو: تشت! .....تشت بشین برو رشت!
بگو: چیز! ......چیز
- بشین روی میز!
و ... ........................................................................................ .
می بینید که در این بازی به اشتراک پایانی کلمات توجه شده است.
شب شد و ...
شب شد و مهتاب در آمد باز
گریه ز طفلی بر آمد باز
حال، دگربار بها ر آمده
غنچه ای از شاخه به بار آمده
کودکی از عرش خدا آمده
شاه عرب، شیر خدا آمده
تابشی از نور خدا آمده
عادلی از سوی خدا آمده
نکته ها: مهم
1. حروفی که مشخص شده، باهم مشترکند و قافیه را ایجاد کرده اند. کلماتی که زیر آن ها خط کشیده شده، ردیف شعرند.
2. قافیه ها قبل از ردیف می آیند. در این شعر، این اصل مهم رعایت شده است.
3. هیچ وقت نمی توان در شعر، ردیف را به تنهایی آورد؛ اما می توان قافیه را بدون ردیف آورد. به این دو بند شعر نگاه کنید:
امشب مثال شاپرک
پرمی کشم من سوی گل
صد بوسه یکجا می زنم
بر روی گل، بر روی گل
در این بند شعر، پس ازقافیه (سوی- روی) ردیف هم آمده است (گل)
فردا که از ره می رسد
خورشید زیبا و قشنگ
پیچد درون مدرسه
آهنگ دنگ و دنگ و دنگ
اما در این بند شعر، پس ازقافیه ( قشنگ - دنگ) ردیف به کار نرفته است.
حال با این توضیحات می توانید تشخیص دهید که کدام یک از بیت های شعر «شب شد و...» مشکل موسیقی کناری( ردیف و قافیه ) دارد.
می بینید که در ابیات پایانی، ردیف به کار رفته است، بی آن که قافیه داشته باشد.
فراق تو مرا دیوانِ ه کرده
اسیر سر در میخانِ ه کرده
گواهی می دهد این قلب پر خون
که جام چشمم از خون نالِ ه کرده
من از چشم حزینت بگویم
که یارم را بدیده گریِ ه کرده
همان چشمی که بر سالار زینب
به جای اشک چشم خون گریِ ه کرده
تو را آن مادر پهلو شکسته
که محسن از درونش نالِ ه کرده
صدای ناله ی مادر هنوزم
میان آن مدینه نالِ ه کرده
1. می دانید، کلماتی که بعد از قافیه آمده وعینا تکرار شده است " ردیف" نام دارد. این شعر از نظر ردیف تقریبا مشکلی ندارد.
2. اگر به قافیه های بیت اول شعر بنگرید، می بینید کلمات پایانی قبل از ردیف، درحروف " ن "و " ه " و آوای " آ " مشترکند؛ می توان برای قافیه ی این بیت این الگوی ساده را در نظر گرفت: [ آ + نِ + ه ] حالا بر اساس این الگو می توانیم در باره ی قافیه ی بیت های دیگر براحتی قضاوت کنیم.
- قافیه ی بیت دوم و پنجم: ناله [ آ + لِ + ه ]
- قافیه ی بیت سوم و چهارم: گریه [ -ِ ر + یِ + ه ]
- قافیه ی بیت ششم: لانه [ آ +نِ + ه ]
می بینید که الگوی موردنظر فقط دربیت ششم رعایت شده است؛ یعنی بقیه ی قافیه ی شعر ایراد دارد.
به یاد داشته باشیم که:
" ناله " با کلماتی هم قافیه می شود که اشتراک حروف پایانی شان ( صامت و مصوت) بر اساس الگوی [ آ + لِ + ه ] باشد.
کلماتی مثل: خاله، رساله، هاله، دنباله و...
" نامه " با کلماتی هم قافیه می شود که اشتراک حروف پایانی شان ( صامت و مصوت) بر اساس الگوی [ آ +مِ + ه ] باشد.
کلماتی مثل: خودکامه، خامه، و...
3. یک سوال مهم:
چرا برخی شاعران در کاربرد قافیه به این مشکل دچار می شوند؟
بر اساس الگویی که معرفی کردیم می توانید حدس بزنید که بسیاری از شاعران نوپا، معمولا فقط " ه " پایانی را که ِ- خوانده می شود یه عنوان حرف قافیه در نظر می گیرند و همین خطا باعث ضعف قافیه در شعر می شود.
در پایان این بحث انتظار داریم با توجه به الگوهایی که در زیر می آید، بتوانید براحتی قافیه هایی سالم، تازه و قشنگ بسازید.
- " تیره " بر اساس الگوی [ ی + رِ + ه ] هم قافیه با کلماتی مثل: زنجیره،سیره، و...
- " کوزه " بر اساس الگوی [ و + زِ + ه ] هم قافیه با کلماتی مثل: رفوزه، آموزه، و...
لازم به ذکر است در تمامی مثال های بالا، حرف پایانی " ه " نوشته می شود اما خوانده نمی شود یعنی "ه" غیر ملفوظ است. درمثال های بعدی " ه " ملفوظ است و خوانده می شود.
- " کوه " بر اساس الگوی [ و + ه ] هم قافیه با کلماتی مثل: نستوه، شکوه ، و...
- " کاه " بر اساس الگوی [ ا+ ه ] هم قافیه با کلماتی مثل: پگاه، جاه، جان کاه، ماه، و...
- " تشبیه " بر اساس الگوی [ ی + ه ] هم قافیه با کلماتی مثل: تنزیه، تیه، و...
نکته ی مهـــــــــم
اشتراک قافیه ها بر اساس کنار هم نشستن یک حرکت ( مصوت) و یک حرف ( صامت) در پایان کلمه ایجاد می شود. اگر به الگوهایی که ارائه کردیم نگاه کنید می بینید همه یک حرف و یک حرکت ( -َ-ِ-ُ ) در پایان دارند و شاعر این دو را باید در قافیه پردازی در نظر بگیرد.
الگوهای دیگر:
- " دفتَر " بر اساس الگوی [ َ + ر] هم قافیه با کلماتی مثل: خبَر،دیگَر، بهتَر، دَر، و...
- "دِل " بر اساس الگوی [ ِ + ل ] هم قافیه با کلماتی مثل: مشکل، ول، کامل ، و...
- "دُر " بر اساس الگوی [ ُ + ر] هم قافیه با کلماتی مثل: شتر، موتور، حُر، و...
نکته ی مهم دیگر:
گفتیم، اشتراک قافیه ها بر اساس کنار هم نشستن یک حرکت ( مصوت) و یک حرف ( صامت) در پایان کلمه ایجاد می شود؛ گاهی بین حرکت قافیه و حرف قافیه، حرف ساکنی همراه می شود که لازم است در الگوی قافیه، آن را هم در نظر بگیریم:
- خیلی مهـــــــــــــــــــــــــم :
- " تَشت " بر اساس الگوی [ َ + ش + ت] هم قافیه با کلماتی مثل: رشت، دشت، گذشت، و...
- "دَست " بر اساس الگوی [ َ + س + ت] هم قافیه با کلماتی مثل: مست، شکست، هست، و...
- " مِهر " بر اساس الگوی [ ِ+ ه + ر] هم قافیه با کلماتی مثل: سپهر، چهر، و...
- " اَبر " بر اساس الگوی [ َ+ ب + ر] هم قافیه با کلماتی مثل: ستبر، قبر، صبر، و...
- " رَفت " بر اساس الگوی [ َ+ ف + ت] هم قافیه با کلماتی مثل: نفت، زفت، و...
- " سَرد " بر اساس الگوی [ِ ِ+ ر+ د ] هم قافیه با کلماتی مثل: درد، آورد، مرد، و...
- " سوخت " بر اساس الگوی [ و+خ + ت] هم قافیه با کلماتی مثل: دوخت، آموخت، فروخت، و...
- " ماند " بر اساس الگوی [ ا+ ن + د] هم قافیه با کلماتی مثل:خواند، دواند، نشاند، و...
- " بَند " بر اساس الگوی [ َ+ ن+ د ] هم قافیه با کلماتی مثل: لبخند، کمند، و...
- " مَغز " بر اساس الگوی [ َ+ غ + ز] هم قافیه با کلماتی مثل: نغز، و...
- " رَزم " بر اساس الگوی [ َ+ ز + م ] هم قافیه با کلماتی مثل: عزم، و...
- " دِین " بر اساس الگوی [ ِ+ ی + ن ] هم قافیه با کلماتی مثل: حسین، حنین، و...
ضعف تالیف؛ بزرگ ترین و فراگیرترین عیب
تالیف، همان چیدن واژه ها در کنارهم بر اساس قواعددستوری است؛ اگر این قواعد در اثر بخوبی رعایت شود، اصطلاحا ً می گوییم " حسن تالیف " دارد و بعکس اگر مشکلات دستوری در اثر راه یافته، قواعد زبان در آن رعایت نشده باشد اصطلاحا ً می گوییم " ضعف تالیف " دارد.
" ضعف تالیف " در شعر، نمونه های فراوانی دارد که به مرور به هریک از آن ها اشاره ای خواهیم داشت.
الف) جمع بستن عدد و معدود
در زبان فارسی معدود ( آنچه شمرده می شود ) در کنارعدد، جمع بسته نمی شود؛ مثلا ً نمی گوییم: " 4 سیب ها " اما بی توجه به این نکته می گوییم : "دوطفلان مسلم !"
گاهی شاعر به این اصل ساده ی زبانی توجه ندارد یا به دلیل شرایط شعر بویژه رعایت وزن، این قاعده ی ساده اما مهم زبان را زیر پا می گذارد.
به نمونه هایی از این ضعف تالیف بنگرید:
" صبح دو مرغ رها
بی صدا
صحن دوچشمان تو را ترک کرد"
یا:
اینجا کجاست باغ دو ریحان مسلم است
اینجا کجاست قبر دوطفلان مسلم است
ب) آمیختن واژگان و قواعد زبان عربی و فارسی
هرچند واژگان زبان عربی – که زبان قرآن است و بدان افتخار می کنیم – به مجموعه ی واژگان زبان فارسی راه یافته است، اما نباید قواعد این دو زبان با هم آمیخته شود؛ مثلا " انتقادات " و " اطلاعات " دو واژه ی عربی است که بر اساس اصول زبان عربی با " ات " جمع بسته شده است و ما این دو واژه را در زبان و گفتارمان به کار می بریم؛ اما حق نداریم واژگان فارسی را مثل آن دو جمع ببندیم و بگوییم: پیشنهادات(!)
بر همین اساس ترکیباتی از این دست، نادرست است:
- خانم محترمه(!) به جای محترم
- برعلیه به جای علیه
- برله به جای لَه ( به نفع)
- گاها ً به جای گاهی
نمونه ی شعر:
تا رمق در جسم و جانم بوده است
برعلیه دشمنان جنگیده ام!
3. عدم رعایت تناظر در واژگان مفرد یا جمع
دل ابنای زمان خانه ی درد و غم تو
پیش تر از رحم مادر و صلب پدران
" مادران " نیز به قرینه ی " پدران " حتما ً باید جمع بسته شود و نمی توان حذف به قرینه ی لفظی دانست.
4. کاربرد نادرست حرف اضافه یا ربط
بسیاری از شاعران پیشین بواسطه ی تقلید از شاعران قدیم، دچار این عیب بزرگ زبانی اند.
نمونه:
" آب هم سوخت به آغشته بخون پیکر ما "
ظاهرا ً مقصود شاعر محترم این بیان است:
" آب هم بر پیکر آغشته به خون ما گریست " ابهام در فهم مقصود شاعر بواسطه کاربرد نابجای " به " به جای " بر " در شعر است.
...ادامه دارد
غزلیات 13