نهنگی در جوی» صدمین سالگرد مرگ رئیسعلی دلواری
'نهنگی در جوی'؛ صدمین سالگرد مرگ رئیسعلی دلواری
حمید علوی
روزنامه‌نگار
3 ساعت پیش
دوازده شهریور ۱۳۹۴ صدمین سال کشته شدن رئیسعلی دلواری است.پس از آنکه بریتانیا در ۱۷ مرداد ۱۲۹۴ بوشهر را اشغال کرد، مبارزه رئیسعلی علنا علیه بریتانیا آغاز شد.
رئیسعلی در دلوار از توابع تنگستان به دنیا آمد. پدرش کدخدای دلوار بود. تاریخ تولد او مشخص نیست اما مورخان حدس می‌زنند که متولد حدود ۱۲۶۰ باشد.
او طی زندگی خود چهار زن گرفت که تنها از آخری دارای فرزندی پسر شد.
روز کشته شدن رئیسعلی، در تقویم رسمی ایران، روز مبارزه با استعمار نامگذاری شده است.
گفتنی است مبارزات رئیسعلی محدود به اشغالگری بوشهر نبود، پیش از آن، او از مشروطه‌خواهان بوشهر حمایت کرده بود.
رئیسعلی مشروطه‌خواه
زمانی که محمد علی شاه، ششمین شاه قاجار، بر اریکه قدرت نشست، دوره استبداد صغیر بعد از انقلاب مشروطه آغاز شد. در این دوره مشروطه‌خواهان قلع و قمع شدند، اما همزمان در اقصی نقاط کشور به مقاومت برخاستند.
بوشهر نیز دور از وقایع پایتخت نبود. بنا به گزاراشات، مرتضی مجتهد اهرمی، از روحانی‌های مشروطه‌خواه بوشهر، از رئیسعلی می‌خواهد که بوشهر را از دست منصوبان حکومت درآورد.
به نوشته علی مراد فراشبندی، نویسنده "جنوب ایران در مبارزات استعماری"، "رئیسعلی به اتفاق دویست نفر تفنگدار ورزیده، شبانه رهسپار بوشهر گشت و بلافاصله اداره گمرک را اشغال کرد."
بوشهر چندین ماه در تصرف مشروطه‌خواهان بود. پس از آن رئیسعلی به زادگاه خود بازمی‌گردد و حدود ۵ سال تا شروع جنگ جهانی اول، به کار و تجارت خود می‌پردازد.
به گفته مشایخی، پژوهشگر در تاریخ بوشهر، پیشه رئیسعلی تجارت بود و "از کشورهای عربی مجاور کالا وارد می‌کرده...در خرید و فروش اسلحه هم دستی داشته."
اولین رویارویی با بریتانیا
یکسال قبل از شروع جنگ جهانی اول به نوشته نقشبندی، فردی از توابع تنگستان برای خرید اسلحه به دوبی سفر می‌کند، چون محموله کشتی مورد دستبرد اتباع دوبی قرار می‌گیرد، او و گروهش به تلافی برمی‌آیند تعدادی از "سرنشینان کشتی متعلق به اهالی دبی" را به قتل می‌رسانند.
از آنجا که دوبی تحت الحمایه بریتانیا بود، از کدخدای روستایی که فرد مذکور آمده بود، درخواست تحویل او را می‌کند. کدخدای دلوار، رئیسعلی، از این کار سر باز می‌زند و پاسخ می‌دهد: "مادام که در قید حیاتند و جان در بدن دارند، دستگیر ساختن آنان به هیچ وجه امکان‌پذیر نیست. هر آینه اقدام به جنگ نمایید، تردید نیست مقابله به مثل خواهد شد و عکس‌العمل نشان خواهم داد."
پس از این نزاع کوتاهی بین بریتانیا و تنگستانی‌ها در می‌گیرد.
آغاز جنگ جهانی اول
بوشهر برای بریتانیا، به عنوان بندری تجاری و به لحاظ جغرافیای سیاسی در منطقه خلیج فارس با اهمیت تلقی می‌شد. حضور آلمان در بوشهر که در آن زمان با بریتالیا در جنگ بود، بهانه‌ای به دست داد تا در ۱۷ مرداد ۱۲۹۴ بریتانیا آن را اشغال کند.
بریتانیا مقامات کنسول آلمان را دستگیر کرد که این اقدام اعتراض ایران را در پی داشت.
به گفته برخی محققین، رئیسعلی دلواری با همراهی سران تنگستان، حملاتی را علیه بریتانیا ترتیب داد. در یک عملیات، حوالی "تنگک زنگنه"، نایب کنسول انگلیس و تعدادی سرباز کشته شدند. این بهانه‌ای شد که بوشهر به دست ناوگان بریتانیا اشغال شود.
جنگ دلوار
در اوت ۱۹۱۵ ناوگان جنگی بریتانیا، به سمت دلوار در تنگستان حرکت و در ساحل آن نیرو پیاده می‌کنند.
طبق گفته قاسم یاحسینی، نویسنده کتاب رئیسعلی دلواری، این نیروها بالغ بر ۱۲۰۰ نفر بودند.
به گفته این محقق تاریخ تنگستان، رئیسعلی از طریق مخبرینی که داشت از حمله با خبر شد و دلوار را از سکنه خالی کرد.
رکن زاده آدمیت، در کتاب "فارس و جنگ بین‌الملل" به نامه‌ای اشاره می‌کند که به رئیسعلی تعلق دارد. در این نامه شرح مختصری از جنگ دلوار دیده می‌شود.
رئیسعلی نوشته بود "چهار فروند کشتی جنگی آنها در مقابل دلوار سنگر انداخته، چند روز متوالی، علی‌الاتصال، دلوار را گلوله باران کردند و متجاوز از هزار گلوله توپ به دلوار افکندند."
او اضافه می‌کند یکی از گلوله‌ها را وزن کرده بودند و "بیست و چهار من بوشهر" وزن داشته است. "انگلیسی‌ها" از توپ باران دلوار "فایده نبردند" بنابراین "عده هزار نفری تحت فرماندهی یک نفر سلطان انگلیسی پیاده شروع به جنگ کردند" اما عقب نشینی کرده به کشتی برگشتند.
در نامه رئیسعلی از شمار اندک تلفات تنگستانی‌ها یاد شده و "اجساد مقتولین انگلیس در خارج دلوار در گوشه باغی" افتاده بودند.
بنا به برخی گزارشات نیروهای تنگستانی پس از توپ باران به دلوار نو عقب نشینی کرده‌بودند. شب هنگام در اثر اشتباه توپخانه بریتانیا، منطقه دلوار کهنه بمباران شد که نیروهای خودی بریتانیایی در آن مستقر بودند.
جیمز فردریک مابرلی در کتاب "عملیات در ایران" شرح می‌دهد "مامورین توپخانه اردوی انگلیسی که از ساحل شلیک می‌کردند، اشتباها به جای اینکه دلوار نو را هدف قرار دهند به دلوار کهنه که سربازان هم در آنجا متمرکز بودند، تیراندازی می‌نمودند و در نتیجه این خبط و اشتباه، عده زیادی از سربازان هندی و انگلیسی کشته شدند."
او می‌افزاید که سربازان هندی و انگلیسی که در نتیجه اشتباه توپخانه ساحلی کشته شدند، بالغ بر هفتاد نفر بودند اما "دلواری‌ها این رقم را به حساب خود گذاشتند. انتشار این خبر در همه جای تنگستان با مسرت تلقی گردید و عموم عشایر این فتح و پیروزی را به فال نیک گرفتند."
کشته شدن رئیسعلی
روایت دقیقی از اینکه چه کسی رئیسعلی را کشت، در دست نیست. اما مورخان می گویند که به دست یکی از همرزمانش کشته شد.
به گفته مشایخی، پژوهشگر تاریخ بوشهر، رئیسعلی "طرح عملیات گسترده‌ای" علیه نیروهای انگلیسی داشت. بنا براین "به اتفاق چند تن از همرزمایش به روستایی می‌رود و خود را تا سیم‌های خاردار...انگلیسی‌ها...پیش می‌کشند...وقتی رئیسعلی با دوربین مواضع دشمن را بررسی می‌کرده از پشت سرمورد اصابت گلوله قرار می‌گیرد و وقتی رو برمی‌گرداند یکی از همرزمان خود را میبیند."
اما مدیر بنیاد ایرانشناسی شعبه بوشهر می‌افزاید سند و مدرک محکمی در دست نیست که چه کسی این کار را کرد.
به گفته او در اینکه یکی از همراهانش او را به قتل رسانده تردیدی نیست. در عین حال "نام سه نفر مطرح است که هنوز نمیتوان به قطعیت یکی از آنها را نام برد."
به اعتقاد او، چون در جنوب رسم است در پی ریختن خونی، ازدواج‌های خون بس مرسوم است، نام بردن از فرد خاص "منشا اختلافات بسیاری" می‌شود.
نقل قولها بعد از او
رئیسعلی در مبارزه با اشغالگری تنها نبود و خوانین تنگستانی دیگر هم در این کار همراه او بودند اما نام رئیسعلی پرآوازه شد تا حدی که برای ایرانیان به اسطوره تبدیل شد.
برخی اظهار نظرها در این امر یاری رساندند. رئیسعلی وصیت کرده بود در نجف دفن شود، پس از مدتی که به طور امانت در امامزاده‌ای دفن بود، پدرش خواست بعد از شش ماه جنازه را به نجف منتقل کند.
نوه رئیسعلی، گل اندام شهیدی، از خواهر رئیسعلی نقل کرد "وقتی جنازه را درآوردند هنوز کفن تازه بود و خون از پس سرش، جایی که گلوله خورده بود بیرون می‌ریزد."
یاحسینی به نقل از یکی از نویسندگان سوئدی، او را به نهنگی توصیف کرده است که در جوی کوچکی افتاده بود.