موسقی در غزل ومثنوی

موسیقی در غزل ومثنوی
اینک می آییم بر سر مسئله موسیقی در غزل که در این زمینه در شعر های کلاسیک حرف اول را وزن، قافیه و ردیف می زند. و از این سه منظر می بینیم که قصیده و غزل در موارد زیادی مانند هم اند یعنی همان طوری که در قصیده باید بیت اول مقفی باشد در غزل هم همین حکم است و قافیه و ردیف هم تا پایان شعر در مصرع دوم تکرار می شوند ولی از نگاه قافیه و در بعضی موارد ردیف تفاوتی بین غزل و قصیده وجود دارد که یک امتیاز دیگر را هم در مقابل قصیده به غزل می دهد. در یک قصیده شاعر مجبور است از قافیه هایی استفاده کند که تعداد زیادی از آنها را بتوان در زبان فارسی سراغ گرفت به این دلیل که طول قصیده ایجاب این مسئله را می کند و شاعر نمی تواند از هر قافیه ای برای شعرش استفاده کند و در بعضی موارد به خاطر محدودیت در قافیه از هر ردیفی هم استفاده کرده نمی تواند در صورتی که در غزل دست شاعر باز تر است.و به راحتی می تواند از بعضی امکاناتی که هم نشینی ردیف و قافیه های نوتر برای تولید تصاویر و حرف های جدید تر به شعر می دهند استفاده کند و هم چنین نشستن بعضی از ردیف و قافیها در کنار یک دیگر به موسیقی شعر نیز کمک زیادی می کنند. اما تفاوت بین قصیده و غزل از نگاه وزن و قافیه و ردیف در همین حد خلاصه می شود و از نگاه اصول فرقی با هم ندارند. اما با دیگر قالب ها چرا به طور مثال در مثنوی می بینیم که قافیه و ردیف در هر بیت تغییر می کند یعنی هر بیت قافیه و ردیف مجزا دارد و این مسئله هر چند که دست شاعر را در انتخاب قافیه و ردیف آزاد تر نگاه می دارد اما به موسیقی کلی شعر نسبت به غزل ضربه خفیفی می زند یعنی تغییر ردیف و قافیه در هر بیت در آن فضای واحدی که غزل می تواند مخاطب را نگه دارد نگه داشته نمی تواند. حالا می بینیم از این دریچه چه تفاوت هایی بین غزل و رباعی ودوبیتی وجود دارد اول از شباهت ها باید گفت که شباهت بین غزل قصیده دوبیتی و رباعی بسیار تنگاتنگ است تمام این قالب ها باید دارای مطلع باشند و قافیه تا پایان شعر در مصرع دوم هر بیت تکرار می می شود و هم چنین اگر شعر ردیف داشته باشد ردیف باید در پایان مصرع پایانی هر بیت تکرار شود. ولی تفاوتی که بین غزل و دوبیتی و رباعی وجود دارد که البته تفاوت تمام قالب های شعر کلاسیک ما با این دو قالب است در وزن است یعنی در این دو قالب شاعر مجبور و مکلف است که در وزن های مشخص آنها شعر بگوید به این معنی که وزن رباعی فقط لاحول ولا قوه الا بالله است و در دوبیتی مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل و هر شعری که در دو.بیت سروده شده باشد وقتی می تواند وارد محدوده این دو قالب شود که در همین وزن ها باشد و چون ما فعلا در مورد قالب غزل حرف می زنیم می گوییم این محدودیت در غزل وجود ندارد.
همه این مسائل و چیزهای دیگری که در این فرصت اندک مجال بر شمردن آن ها نیست باعث ماندگاری این قالب شیرین گردیده است تا جایی که در مقابل قالب های امروزی شعر هم برای آن می توان امتیازاتی را بر شمرد.