آموزش وزن(6)

بسم الله الرّحمن الرّحیم
پس از آشنایی با شیوه رکن بندی و ارکان مشهور، طبق روال به مبحث اوزان «متحد الارکان»(متفق الارکان) ، «متناوب الارکان» و «مختلف الارکان» می رسیم. اما بهتر است که نقداً از بیان آن صرف نظر کرده و پیش از مبحث «اوزان دوری» مطرح شود. سپس به مبحث اسامی ارکان می رسیم. برای مثال وزن «مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن» را «هَزَج مُثَمَّن سالم» می نامند. اما این نام گذاری ها مربوط به عروضِ سنتی بوده و اکنون با دانستن تقطیع، هیچ ضرورتی وجود ندارد که آن را به خاطر بسپاریم.(دوستان می توانند در این زمینه مطالعات آزاد داشته باشند)
نکته: خوانش درست یک مصراع، تمام کاری ست که باید برای تقطیع هجایی و سپس رکن بندی انجام دهید.
درست خواندن، موضوعی ست که تحت عنوان قواعد، اختیارات و ضرورات در درسنامه های بعدی تقدیم خواهد شد.
در این درسنامه صرفاً می خواهیم با مشهورترین و پرکاربردترین اوزان شعر فارسی آشنا شویم که در جدول پایین آمده است.
ردیف
وزن افاعیل
وزن نمادین
1
مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن
ن - - - ن - - - ن - - - ن - - -
2
مفاعیلن مفاعیلن فعولن
ن - - - ن - - - ن - -
3
مفاعیلُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن
ن - - ن ن - - ن ن - - ن ن - -
4
مفعولُ مفاعیلن مفعولُ مفاعیلن
- - ن ن - - - - - ن ن - - -
5
مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن
- - ن ن - - ن ن - - ن ن - -
6
مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعَل
- - ن ن - - ن ن - - ن ن -
7
مفعولُ مفاعلن مفاعیلن
- - ن ن - ن - ن - - -
8
مفعولُ مفاعلن فعولن
- - ن ن - ن - ن - -
9
مفعولُ فاعلاتن مفعولُ فاعلاتن
- - ن - ن - - - - ن - ن - -
10
مفعولُ فاعلاتُ مفاعيل فاعلن
- - ن - ن - ن ن - - ن - ن -
11
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن
- ن - - - ن - - - ن - - - ن - -
12
فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
- ن - - - ن - - - ن - - - ن -
13
فاعلاتن فاعلاتن فاعلن
- ن - - - ن - - - ن -
14
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن
ن ن - - ن ن - - ن ن - - ن ن - -
15
فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
ن ن - - ن ن - - ن ن - - ن ن -
16
فعلاتن فعلاتن فعلن
ن ن - - ن ن - - ن ن -
17
فعلاتُ فاعلاتن فعلاتُ فاعلاتن
ن ن - ن - ن - - ن ن - ن - ن - -
18
فعلاتن مفاعلن فعلاتن مفاعلن
ن ن - - ن - ن - ن ن - - ن - ن -
19
فعلاتن مفاعلن فعَلُن
ن ن - - ن - ن - ن ن -
20
مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن
- - ن - - - ن - - - ن - - - ن -
21
مستفعلن فعَلُن مستفعلن فعَلُن
- - ن - ن ن - - - ن - ن ن -
22
مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن
- ن ن - - ن ن - - ن ن - - ن ن -
23
مفتعلن مفتعلن فاعلن
- ن ن - - ن ن - - ن -
24
مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن
- ن ن - ن - ن - - ن ن - ن - ن -
25
مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن
- ن ن - - ن - - ن ن - - ن -
26
مفتعلن فاعلات مفتعلن فع
- ن ن - - ن - ن - ن ن - -
27
فعولن فعولن فعولن فعولن
ن - - ن - - ن - - ن - -
28
فعولن فعولن فعولن فعل
ن - - ن - - ن - - ن -
29
فع لن فعولن فع لن فعولن
- - ن - - - - ن - -
30
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن
ن - ن - ن ن - - ن - ن - ن ن - -
31
مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن
ن - ن - ن ن - - ن - ن - ن ن -
نکته: برخی از اوزان، معادل دارند. به نمونه زیر توجه نمایید: (خو کرده دلم با غمِ عشقت گلِ نازم)
خو
کَر
دِ
دِ
لَم
با
غَ
مِ
عِش
قَت
گُ
لِ
نا
زَم
مَف
عو
لُ
مَ
فا
عی
لُ
مَ
فا
عی
لُ
فَ
عو
لُن
مُس
تَف
عَ
لُ
مُس
تَف
عَ
لُ
مُس
تَف
عَ
لُ
فَع
لَن
-
-
U
U
-
-
U
U
-
-
U
U
-
-
یعنی وزن « مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعولن » معادل است با وزن «مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ فَعْ لَن» . چون وزن شعر فارسی، کمّی است و مبتنی بر نظم مشخص هجاها است، هیچ تفاوتی ندارد که شما کدامیک را به عنوان وزن شعر در نظر بگیرید.( در مبحث اوزان دوری گفته خواهد شد که ترجیح با کدام است)
تمرین:
وزن مصراع های زیر را مشخص نمایید:
مرغِ سلیمان چه خبر از سبا
ای دل چه اندیشیده‌ای در عذر آن تقصیرها
تو از خواری همی‌نالی نمی‌بینی عنایت‌ها
ای خواجه نمی‌بینی این روز قیامت را
ای شاه تو شاهی کن و آراسته کن بزم
مرا گویند بامش از چه سویست
بر نقش فنا چه عشق بازد
دوش آن جانان ما افتان و خیزان یک قبا
چو فرستاد عنایت به زمین مشعله‌ها را
چمنی که تا قیامت گل او به بار بادا
چون سخن آخر فروخوردم تو را
چون مشتری تو بودی قیمت گرفت کالا
ای مروه را بدیده و بررفته بر صفا
عشق که چادرکشان در پی آن سرخوشان
نمونه حل تمرین:
مرا بدید و نپرسید آن نگار چرا : وزن 31
(عزیزان جهت تمرین بیشتر می توانند مصاریع فوق را تقطیع نموده و با وزن افاعیل مربوطه مقایسه نمایند.)