آموزش وزن(5)

بسم الله الرّحمن الرّحیم
در ادامه مباحث آموزش وزن، به «رکن بندی» می رسیم. برای استفاده های مختلفی مانند فرموله کردن وزن، اوزان دوری، اختیارات وزنی و ... به رکن بندی یا تعیین وزن بر اساس افاعیل نیازمندیم.
برای مجموعه چند هجا که با ترتیب خاصی کنار یکدیگر آمده اند، رکنی را مشخص می کنند. اگر این رکن را هم تقطیع نماییم، دقیقاً به همان ترتیب هجایی می رسیم.
برای مثال واژه «می نشینم» را در نظر بگیرید. ترتیب هجای آن اینگونه است:
( - U - - )
رکن معادل آن را « فاعِلاتُن» در نظر می گیریم. هجاهای این رکن هم اینگونه است:
می
نِ
شی
نَم
فا
عِ
لا
تُن
-
U
-
-
تعداد و ترتیب همنشینی هجاها، ارکانی را به دست می دهد. مشهورترین و پر کاربردترین ارکان عروضی، بیست مورد است که در جدول زیر تقدیم می گردد:
یک هجایی
دو هجایی
سه هجایی
چهار هجایی
پنج هجایی
فَعْ
فَعَلْ
فَعِلُنْ
فاعِلاتُنْ
مُسْتَفعِلاتُنْ
فَعْ لَنْ
فاعِلُنْ
فاعِلاتُ
مُتِفاعِلُنْ
فَعولُنْ
فَعَلاتُنْ
مَفْعولُنْ
فَعَلاتُ
مَفْعولُ
مَفاعیلُنْ
مَفاعیلُ
مُفاعِلُنْ
مُسْتَفْعَلُنْ
مُسْتَفْعَلُ
مُفْتَعِلُنْ
البته اینها ارکان مشهور هستند. ارکان دیگری نیز وجود دارد. برای مثال رکن پنج هجایی «مُفاعِلاتُنْ». برای آشنایی بیشتر با این رکن می توانید به شعر «قرار به وقت گرینهیچ» از برادر ارجمند آقای «مهرداد عزیزیان» یا به شعر «فروغِ عشق» از حقیر مراجعه نمایید.
نکات:
در هیچ رکنی، بیش از دو هجای کوتاه متوالی قرار نمی گیرد.
در هیچ رکنی بیش از سه هجای بلند متوالی قرار نمی گیرد*.
ارکان « فَعْ» و « فَعَلْ» فقط در پایان مصراع قرار می گیرد.
ارکانی که به هجای کوتاه ختم شده اند، هیچ گاه در پایان مصراع قرار نمی گیرند. (مانند مَفْعولُ، فاعِلاتُ، فَعَلاتُ، مَفاعیلُ، مُسْتَفْعَلُ)
مابقی ارکان هم در آغاز هم در میان و هم در پایان مصراع به کار می روند.
در هیچ وزنی سه هجای کوتاه پشت هم نمی آید! این نکته ایست که در کتاب عروض و قافیه دکتر شمیسا آمده است. بر اساس ارکان مشهور فوق، این موضوع کاملاً صحیح است. حتی شاید در کل اشعار فارسی بگردیم، هیچ وزنی را نیابیم که سه هجای کوتاه پشت هم آید. اما این موضوع می تواند دستخوشِ تغییر شود؛ بیتِ زیر را در نظر بگیرید:
غم دلم را به تو نگویم به که بگویم گلِ بهارم
که تو فقط گوشِ شِنَوایی همه شکیبم همه قرارم
تقطیع و وزن این بیت چنین است:
غَ
مِ
دِ
لَم
را
بِ
تُ
نَ
گو
یَم
بِ
کِ
بِ
گو
یَم
گُ
لِ
بَ
ها
رَم
کِ
تُ
فَ
قَط
گو
شِ
شِ
نَ
وا
یی
هَ
مِ
شَ
کی
بَم
هَ
مِ
قَ
را
رَم
U
U
U
-
-
U
U
U
-
-
U
U
U
-
-
U
U
U
-
-
بنابراین می شود در وزنی سرود که هم ریتمیک و آهنگین باشد و هم سه هجای کوتاه پشت هم آید.(این بیت را خدمت استاد مجاهدی(پروانه) هم خواندم و ایشان رأی به مطنطن بودن آن دادند)
*دقت شود که در هیچ رکنی بیش از سه هجای بلند متوالی قرار نمی گیرد. اما در بین دو رکن، این اتفاق، افتادنی ست! در مبحث اختیارات وزنی در این باره سخن خواهم گفت.
تمرین:
تمام ارکان موجود در جدول ارکان مشهور را تقطیع نمایید.
نمونه حل تمرین:
فَعَلاتُ: فَ – عَ – لا – تُ ن ن – ن
(باز هم به منظور جلوگیری از به هم ریختگی تایپ انگلیسی، به جای نماد هجای کوتاه (U) از «ن» استفاده نمایید.)