تلمیح

بسم الله الرّحمن الرّحیم
در این جستار قصد داریم که با آرایه تلمیح آشنا شویم.
تلمیح در لغتنامه علامه دهخدا(رحمة الله علیه) به معانی نمودن و آشکار کردن، نگاه سبک کردن به سوی چیزی، اشاره کردن به چیزی و ... آمده است. در شعر نیز وقتی شاعر مفهومی را بیان می دارد که اشاره ای به قول معروف، ضرب المثل، داستان معروف، آیه یا ... دارد، از تلمیح بهره برده است.
نکته بسیار مهم این است که چیزی که بدان اشاره می شود، الزاماً باید نزد عموم، مشهور باشد. برای مثال اگر حادثه ای برای کسی در جایی پیش آید که شاعری در جریان آن قرار گیرد و در شعر خود به آن اشاره نماید، دیگر تلمیح نیست.
همچنین نمودِ این آرایه ممکن است در جوامع مختلف متفاوت باشد. یعنی ممکن است داستانی در کشوری شهرت عام داشته باشد و شاعر به آن تلمیح نماید، اما همان شعر را در کشور دیگری بخواند که هیچ آگاهی نسبت به همان داستان نداشته باشد؛ در این صورت در کشور دوم دیگر تلمیح به حساب نیاید.
بنابراین آرایه تلمیح ارتباطی مستقیم با درک مخاطب دارد و شاعر با توجه به جامعه ی مخاطبی که بر آن اساس شعر می گوید، می تواند از این تلمیح استفاده نماید.
مثالی می زنم تا موضوع روشن شود. فرض کنید که در سایت شعر ناب، اتفاقی افتاده است که همه اعضای سایت در جریان آن قرار گرفته اند. حال اگر منِ شاعر در شعری به آن اتفاق اشاره ای کنم و در همین سایت منتشر نمایم، از تلمیح بهره برده ام.
بدیهی است که هرچه موضوعِ موردِ اشاره، شهرت بیشتر داشته باشد و بیان آن، جامعه ی مخاطب بیشتری را به سمت موضوع سوق دهد، بلیغ تر خواهد شد.
مثال:
پدرم روضه ی رضوان به دو گندم بفروخت
من چرا ملک جهان را به جُوی نفروشم
تلمیح به داستان رانده شدن آدم ابوالبشر(علیه السلام) از بهشت و هبوط.
آسمان بار امانت نتوانست کشید
قرعه کار به نام من دیوانه زدند
اشاره به آیه ۷۲ سوره احزاب: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ کانَ ظَلُوماً جَهُولا (ما این امانت را بر آسمانها و زمین و کوهها عرضه داشتیم، از تحمل آن سرباز زدند و از آن ترسیدند. انسان آن امانت بر دوش گرفت، که او ستمکار و نادان بود.)
یوسف گم گشته باز آید به کنعان غم مخور
کلبه ی احزان شود روزی گلستان غم مخور
اشاره به داستان حضرت یعقوب و حضرت یوسف(علیهما السلام)