آموزش وزن(4)

بسم الله الرّحمن الرّحیم
در مطلب پیشین، با انواع هجاها آشنا شدیم و دانستیم که اگرچه هجا به شش حالتِ همنشینیِ واج ها تشکیل می گردد، اما هجای عروضی تنها سه شکل دارد؛ یعنی هجای کوتاه، هجای بلند و هجای کشیده.
حال برای اینکه وزن شعری را از ابتدا تا انتها بررسی نماییم یا اینکه خودمان بر وزنی شعر بگوییم، باید برای هر نوع هجا، نمادی انتخاب کنیم. آنچه رایج است این است:
هجای کوتاه را با « U » نشان می دهیم.
هجای بلند را با « - » نشان می دهیم.
هجای کشیده را با « - U » نشان می دهیم.
بنابراین واژه «مماشات» را در نظر بگیرید. همانطور که می دانید این واژه از هجاهای « مُ ، ما ، شات » تشکیل شده است. بر اساس درسنامه قبل می دانیم که هجای اول این واژه کوتاه(مُ) ، هجای دوم، بلند(ما) و هجای سوم، کشیده(شات) است.
اگر بخواهیم هجاهای این واژه را به صورت نمادین نشان دهیم، اینگونه می شود:
U - -U
مُ ما شات
نکته اساسی: همانگونه که می خوانید تقطیع کنید نه آنگونه که نوشته می شود.
نکته ای که گفته شد، نکته جدیدی نیست. چون در مبحث واج ها گفتیم که تلفظ واژه مهم است نه صورت مکتوب آن. اما در اینجا مقصود این است که می بایست یک مصراع را آنگونه که می خوانیم تقطیع هجایی کنیم و سپس نمادهای مربوط به هر هجا را مشخص کنیم.
بر این اساس مصراع زیر را ابتدا تقطیع هجایی کرده و سپس به صورت نمادین نمایش می دهیم:
خواجه داند که من چه می گویم
هجا:
خا
جِ
دا
نَد
کِ
مَن
چِ
می
گو
یم
وزن:
-
U
-
-
U
-
U
-
-
-
دلم گرفت برایم غزل بخوان بلبل
هجا:
دِ
لَم
گِ
رِفت
بَ
را
یَم
غَ
زَل
بِ
خا(ن)
بُل
بُل
وزن:
U
-
U
-U
U
-
-
U
-
U
-
-
-
در مصراع فوق دقت شود که در هجای «خان» چون مصوّت بلند قبل از «ن» ساکن قرار گرفته است، شامل استثنا شده و یک هجای بلند محسوب می شود؛ نه هجای کشیده(به درسنامه قبل مراجعه شود)
برای تقطیع هجایی روش های دیگری هم وجود دارد. برای مثال آن را به انگلیسی می نویسند. یا در تقطیع به فارسی، برای مشخص کردن مصوّت بلند، از علامت مد استفاده می کنند و آن را معادل دو واج در نظر می گیرند. آنگاه هجاهایی را که دو واج دارند، کوتاه نامیده، سه واج را هجای بلند و بیشتر از آن را هجای کشیده می نامند. اما به زعم حقیر این روش بیشتر باعث سردرگمی می شود. بهتر این است که از هر گروه هجا، نماینده ای را به ذهن بسپارید. برای مثال هجای «بـَ» نماینده هجای کوتاه، هجاهای «با» و «بَر» نماینده هجای بلند و هجاهای «بُرد»، «بار» و «کاشت» نماینده هجای کشیده باشد. آنگاه با هر هجایی مواجه شدید، با این نماینده ها تطبیق می دهید و پی خواهید برد که کدام نوع هجا است. ناگفته نماید که این موارد، فقط در ابتدای کار به کمک شما خواهند آمد و پس از اندکی تمرین، به محض مواجهه با هر هجایی، خواهید دانست که از کدام نوع است.
همچنین برای تقطیع هجاهای کشیده، در کتاب عروض و قافیه دکتر شمیسا پیشنهادی ارائه شده است که به امید خدا در پاسخ تمرین ها تقدیم خواهد شد.
فقط نمونه ای را جهت آشنایی تقدیم می کنم:
توانا بود هر که دانا بود
تَ
وآ
نآ
بُ
وَد
هَر
کِ
دآ
نآ
بُ
وَد
ta
vaa
naa
bo
vad
har
ke
daa
naa
bo
vad
دو واج
سه واج
سه واج
دو واج
سه واج
سه واج
دو واج
سه واج
سه واج
دو واج
سه واج
U
-
-
U
-
-
U
-
-
U
-
تمرین:
مصاریع ذیل را تقطیع هجایی کرده، با توجه به آن تقطیع نمادین کنید:
گر بُوَد عمر، به میخانه رَسَم بارِ دِگَر
ور نه طوفانِ حوادث بِبَرَد بُنیادت
می‌رسد مژده گل بلبل خوش الحان را
زان زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما
دوتا شد قامتم همچون کمانی
آن که از سُنبُلِ او، غالیه تابی دارد
با هیچ کس نشانی زان دِلْسِتان ندیدم
از بهرِ بوسه‌ای ز لبش جان همی‌دهم
نمونه حل تمرین:
گَر بُ وَد عُمر بِ مِی خا نِ رَ سَم با رِ دِ گَر
- ن - - ن ن - - ن ن - - ن ن -
دوستان توجه داشته باشند که به دلیل به هم ریختگی ناشی از کاربرد حروف انگلیسی و همچنین ممنوعیت استفاده از حروف انگلیسی در بخش پیام خصوصی سایت، به جای U از «ن» استفاده نمایید.