آموزش وزن(3)

بسم الله الرّحمن الرّحیم
در مطلب قبل با تبدیل واژه ها به قطعه های هجایی آشنا شدیم. این قطعه قطعه کردن را "تقطیع" می گویند.
حال باید دانسته شود که پس از تقطیع، هجاها چه تفاوت هایی با هم دارند.
همانطور که در مطلب قبلی گفته شد، هجاها، حاصل همنشینی واج ها هستند. در زبان فارسی هیچ هجایی تشکیل نمی شود مگر اینکه یکی از شش حالت زیر باشد:
1. صامت + مصوت کوتاه (هجای کوتاه) :
مثال: بـَ ، بـِ ، بـُ ، تـَ ، تـِ ، تـُ ، مـَ ، مـِ ، مـُ ، ...
2. صامت + مصوت بلند (هجای بلند) :
مثال: جا ، جو ، جی ، دا ، دو ، دی ، نا ، نو ، نی ، ...
3. صامت + مصوت کوتاه + صامت(هجای بلند):
مثال: دَر ، خَم ، بَت ، حَج ، سَد ، کَت ، سِن ، بِر ، یِک ، فُز ، سُر ، رُز ، ...
4. صامت + مصوت بلند + صامت (هجای کشیده):
مثال: یار ، باد ، هام ، ساز ، ناب ، شور ، نوب ، فول ، سیر ، بیم ، فید ، ...
5. صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت (هجای کشیده):
مثال: دَست ، شِعر ، بِکر ، تُرش ، تُرک ، تَرس ، سُرب ، کُشت ، زَرد ، ...
6. صامت + مصوت بلند + صامت + صامت (هجای کشیده):
مثال: کاشت ، کارت ، سوخت، ساخت ، تانک ، سیرک ،
همانطور که مشاهده می شود، اگرچه هجاهای زبان فارسی از شش حالت فوق تشکیل شده است، اما هجای عروضی(هجایی که بر اساس آن وزن را مشخص می کنیم) تنها سه حالت دارد: هجای کوتاه ، هجای بلند و هجای کشیده. همچنین هیچ هجایی نداریم که کمتر از دو واج و بیشتر از چهار واج داشته باشد.(مگر در ادبیات کهن که گاهی بنا به ضرورت وزن، پس از مصوت، سه صامتِ ساکن می آمد. مثلاً «یک دهان پنهانْسْتْ در لب های وی» که «هانْسْتْ» یک هجای کشیده محسوب می شود»
در قواعدِ فوق، تنها یک استثنا وجود دارد. اینکه وقتی صامت «ن» ساکن بوده و بعد از مصوّت بلند بیاید.
واژه «جان» را در نظر بگیرید که بر اساس حالت چهارم(از سری حالات فوق) ساخته شده است. یعنی صامت + مصوت بلند + صامت. بر خلاف قاعده کلی، این هجا یک هجای بلند محسوب می شود نه یک هجای کشیده!!! (می گویند علت این است که در این حالت، «ن» ساکن از طول مصوت بلند می کاهد. اما علت مهم نیست. فقط به عنوان یک استثنا می پذیریم)
ناگفته نماند که در واژه «عین»، واج «ی» پیش از «ن» صامت است.لذا این هجا طبق حالت پنجم(صامت+مصوت کوتاه+صامت+صامت) تشکیل شده است.
تمرین:
واژگان زیر را تقطیع هجایی نموده و حالت و نوع هر هجا را مشخص نمایید.
(دقت کنید که تمام مصوت های کوتاه نیز باید درج شود.)
حیا ، حرم ، مقام ، ستبر ، نسوخت ، باور ، تنخواه ، بی درد ، جا کارت ، فرجام ، آوردگاه ، صلّابه ، آیین ، آیینه ، خیال پرداز
نمونه حل تمرین:
نِ گاش تَن
نِ : حالت اول: صامت + مصوت کوتاه : هجای کوتاه
گاش: حالت چهارم: صامت + مصوت بلند + صامت : هجای کشیده
تَن: حالت سوم: صامت + مصوت کوتاه + صامت : هجای بلند
آزرم:
ءا : حالت دوم: صامت + مصوت بلند : هجای بلند
زَرم: حالت پنجم: صامت + مصوت کوتاه + صامت + صامت: هجای کشیده