شعرناب

آرایه مناظره

بسم الله الرّحمن الرّحیم
در این مقاله قصد داریم با آرایه «مناظره» آشنا شویم.
چنان که در آرایه اسلوب معادله شرح داده شد، باب «مفاعله» در زبان عربی، خاصیتی دوسویه و بدون برتری یکی از طرفین بر دیگری دارد. بنابراین در آرایه مناظره نیز که در همین باب است، دو طرف در خصوص موضوعی خاص با هم به ارائه ی نظر خود می پردازند.
خالق فن مناظره در شعر فارسی را به «اسدی طوسی» نسبت می دهند که صاحب مناظرات پنجگانه «عرب و عجم» ، «آسمان و زمین»، «نیزه و کمان»، «شب و روز» و «مغ و مسلمان» است.
آرایه مناظره بیش از آنکه یک آرایه ادبی به حساب آید، شیوه ایست برای بیان که نمونه های آن را هم در آثار منظوم و هم در آثار منثور می توان به وفور یافت. همچنین این آرایه بیشتر برای وقوع آرایه های دیگر بسترسازی می کند. یعنی در این شیوه بیان، آرایه هایی مانند اسلوب الحکیم، حسن تعلیل، تشخیص و ... می تواند شکل بگیرد.(به مبحث اسلوب الحکیم مراجعه شود)
مناظره هم می تواند بین دو انسان شکل بگیرد و هم بین دو غیر انسان و هم بین یک انسان و یک غیر انسان. هدف از مناظره نیز این است که حقیقت برای دو طرف آشکار گردد؛ چنان که حکیم بو علی سینا در این باره چنین می گوید:«مناظره از نظر گرفته شده است؛ پس هدف از آن، بحث درباره دو رأی متقابل متکفل است. یعنی آنکه هر یک از دو مخاطب، متکفل یکی از آن دو رأی گردد تا برای هردوشان، فردِ محق، آشکار شود و دومی او را در راه صواب یاری کند. پس هدف این دو نیز چیزی جز حصول علم نباشد»*.
شیوه های مناظره نیز متفاوت است. گاهی کل شعر به حالت مناظره است. گاهی در بیتی از شعری اتفاق می افتد. گاهی در مصراعی اتفاق می افتد. شعر زیر را در نظر بگیرید:
گفتم غمِ تو دارم گفتا غمت سر آید
گفتم که ماهِ من شو گفتا اگر برآید
گفتم ز مِهرورزان رسمِ وفا بیاموز
گفتا ز خوبرویان این کار کمتر آید
گفتم که بر خیالت راهِ نظر ببندم
گفتا که شب رو است او از راهِ دیگر آید
گفتم که بویِ زلفت گمراهِ عالَمَم کرد
گفتا اگر بدانی هم اوت رهبر آید
گفتم خوشا هوایی کز بادِ صبح خیزد
گفتا خُنُک نسیمی کز کویِ دلبر آید
گفتم که نوشِ لعلت ما را به آرزو کشت
گفتا تو بندگی کن کو بنده پرور آید
گفتم دلِ رحیمت کِی عزمِ صلح دارد
گفتا مگوی با کس تا وقتِ آن درآید
گفتم زمانِ عِشرت دیدی که چون سر آمد
گفتا خموش حافظ کاین غصه هم سر آید
در این شعر زیبا از جناب حافظ، کل شعر به صورت مناظره است. در مطلع شعر، مناظره در هر مصراع وجود داشته، در ادامه شعر نیز مناظره در هر بیت واقع شده است.
*الشّفاء ، ج۱، ص۱۵ـ۱۶


0