استثناء منقطع

بسم الله الرّحمن الرّحیم
با توجه به تفصیل مباحث مربوط به آرایه های «کنایه، استعاره، تشبیه و مجاز»، بهتر است که توضیح آن را به انتهای مباحث موکول نماییم.
آرایه «استثناء منقطع» جزء آرایه هایی است که ممکن است برخی از شاعران هیچ آشنایی با آن نداشته باشند. گرچه برخی آن را جزء آرایه ها به حساب نیاورند، اما بنا به تعریف آرایه (هر آنچه لطفی به سخن بیفزاید، آرایه است)، می توان با اطمینان خاطر آن را جزء آرایه ها محسوب نمود.
برای تعریف این آرایه ناچار به شناسایی ارکان اسثناء هستیم.ارکان استثناء سه قسم است:
1-مستثنی: موردی است که از یک حکم کلی خارج می شود.
2-مستثنی منه:آن حکم کلی که مستثنی از آن خارج می شود.
3-ادات استثناء:کلماتی ست که به واسطه آن حکم استثنا جاری می شود.مانند جز ، غیر از ، إلّا، مگر .
استثناء منقطع حالتی ست که در آن مستثنی و مستثنی منه هم جنس نیستند.
یک مثال ساده برای توضیح آرایه این است که بگوییم:
«همه مردم آمدند به جز نمک!!»
مستثنی در این مثال «نمک» و مستثنی منه «مردم» است.ملاحظه می شود که هیچ سنخیتی میان این دو وجود ندارد.البته به عمد این مثال آورده شد تا مطلب بهتر بیان گردد.
مثال1:بخشکید سرچشمه‌های قدیم
نماند آب جز آب چشم یتیم
استثناء منقطع در مصراع دوم بیت وجود دارد.آب مستثنی منه و «اشک یتیم» مستثنی است.ناگفته نماند که آب با عنایت به مفهوم مصراع اول مستثنی منه شده و مقصود «آبِ چشمه های قدیم» است.
مثال2: نمی‌پرسـد بـه روز بی‌نوایی هیــچ‌کس ما را
مگر داغت که دستی بر دل این ناکسان دارد
مستثنی منه در این بیت «کس» به معنی شخص(انسان) است. مستثنی نیز «داغ» است و ادات استثناء هم «مگر».
آرایه استثناء منقطع وقتی به کار می رود که شاعر بخواهد توجه مخاطب را توأم با تأکید مضاعف برانگیزد.