مراعات النظیر(تناسب)

بسم الله الرّحمن الرّحیم
آموزش آرایه های معنوی را با «مراعات النظیر» یا «تناسب» آغاز می کنیم.
آنچه در کتب آمده، این است که در مصراع یا بیتی، از واژگانی استفاده شود که به سببی، با هم ارتباط دارند. این ارتباط می تواند به لحاظ جنسی، زمانی، مکانی، حالت و ... باشد.
برای مثال در مصراع معروف:
ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری
پر واضح است که در مصراع اول «ابر، باد، مه، خورشید و فلک» تناسب داشته و مراعات النظیر هستند.
یا در بیت:
بسی تیر و دی ماه و اردیبهشت
بر آید که ما خاک باشیم و خشت
باز هم به وضوح مراعات النظیر را در «تیر، دی و اردیبهشت» و همچنین در «خاک و خشت» می بینیم.
تا اینجای مطلب را احتمالاً تمام دوستان آشنایی داشتند.
اما مطلبی که شاید کمتر به آن توجه شده باشد این است که گاهی ارتباط واژگان مانند ابیات فوق اینقدر واضح نیست. برای مثال:
زخمی زدی به من که زمان مرهمش نشد
باقی ست تا ابد اثرِ ماندگارِ دل
در این بیت 1-«زمان، باقی و ماندگار» و 2-«زخم، مرهم و اثر» مراعات النظیر هستند. در گروه اول، چون تمامی واژگان مرتبط با مفهوم زمان هستند، مراعات النظیر هستند. در گروه دوم هم زخم و اثر ناشی از آن و مرهم ارتباط واضحی دارند.
همچنین در بیت زیبای حضرت حافظ:
درویش نمی‌پرسی و ترسم که نباشد
اندیشه ی آمرزش و پروای ثوابت
«ترس، اندیشه و پروا» نمایانگر حالات انسانی بوده و مراعات النظیر هستند. نیز چنین است «آمرزش و ثواب» که هر دو جزء موهبت های الهی ست.
آنچه سبب تمایز قدرت شاعران می شود، توانایی ایشان در به کار بردن چنین تناسب هایی ست.
در هر بیتی ممکن است یک سری واژگان مؤثر وجود داشته باشد. برای مثال در مصراع:
درختِ تو گر بارِ دانش بگیرد
"درخت" واژه ای مؤثر است که اگر برای آن زمینه ای در قبل یا تشریحی در بعد آورده نشود، به اصطلاح «ابتر» مانده و موجب ضعف شعر می شود. بنابراین «بار ِ دانش» در مصراع به کار رفته و آن را ممتاز نموده است.
به جرأت می توان گفت که پر کاربردترین آرایه ادبی در اشعار، همین مراعات النظیر است؛ به شکلی که اگر تناسب(به معنای اعم) نباشد، بیتی سروده نخواهد شد!
بنابراین اگر دوستان در این مورد سؤالی دارند، مطرح بفرمایند.