شعرناب

تکمیل آرایه جناس

بسم الله الرحمن الرحیم
در جستار قبلی در خصوص انواع جناس و همچنین جناس تام صحبت کردیم.
در این مقال، قصدم این است که در خصوص انواع دیگر جناس، صرفاً سر نخی به عزیزان ارائه دهم تا در صورت تمایل، مطالب تکمیلی را خود، کنکاش نمایند.
جناس ناقص(مُحَرّف): در حالتی به وجود می آید که دو واژه به لحاظ نوشتار عیناً مثل هم باشند و تنها تفاوت میانشان اعراب آن باشد.
مثال: صبحدم ناله­ی "قُمری" شنو از طرف چمن /// تا فراموش کنی فتنه ی دور "قَمَری"
جناس ناقص زاید یا افزایشی: وقتی به وجود می آید که واژگان متجانس علاوه در معنای متفاوت ، به اندازه حرفی تفاوت در تعداد حروف داشته باشند.
مثال1: شرف مرد به جود است و کرامت به سجود
مثال2: سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند
مثال3: آیینه ی علی که برای دفاع از.../// آیینِ پاک خویش سراپا سپر شدی
جناس ناقص اختلافی: در این نوع جناس، واژگان متجانس به لحاظ تعداد حروف یک سان، اما یک حرف از آن ها متفاوت باشد.
مثال1: این جهان کوه است و فعل ما ندا /// سوی ما آید نداها را صدا (مختلف الأول)
مثال2: برنتابد کوه را یک برگِ کاه (مختلف الوسط)
مثال3: مار، عقرب را بدید و گشت مات (مختلف الأخر)
جناس مرکب یا مرفوّ(رفو شده): یکی از زیر مجموعه های جناس تام محسوب می شود. اگر دو کلمه متجانس در وزن و هجا برابر اما در تکیه متفاوت باشند ، جناس مرکب را به وجود می آورند.
مثال: گفتمش باید بری نامم ز یاد /// گفت آری می برم نامت زیاد
«ز یاد» در مصراع اول یعنی «از یاد» و «زیاد» در مصراع دوم یعنی «فراوان».
جناس خط: جناس خط وقتی شکل می گیرد که واژگان متجانس به لحاظ شکل نوشتاری کاملاً شبیه هم باشند و تنها تفاوتشان در نحوه نقطه گذاری باشد. برای تشخیص جناس خط بهترین راه این است که واژگان را بدون نقطه بنگریم.
مثال1: درشت است پاسخ ولیکن درست
مثال2: که درویش را توشه از بوسه به
جناس لفظ: جناس لفظ در شرایطی تشکیل می شود که واژگان متجانس به لحاظ حروف دارای اختلاف بوده اما به لحاظ تلفظ یکسان باشند.این اختلاف می تواند در تمامی حروف مصداق یابد.
مثال: نه مرا طاقت غربت، نه تو را خاطر قربت
جناس اشتقاق: جناس اشتقاق یا اقتضاب در حالتی اتفاق می افتد که دو واژه متجانس به لحاظ ریشه ای مشترک باشند.برای مثال واژه های «شعر» ، «شعار» ، «شعور» ، «مشعر» و «شعائر» با هم جناس اشتقاق تشکیل می دهند.زیرا همه از ریشه «ش ، ع ، ر» تشکیل شده اند.
مثال: تا در حضورِ حضرتِ حق حاضر آمدی /// در محضر رسولِ خدا محتضر شدی
جناس قلب: آوردن کلماتی است که حروف آنها مقلوب یکدیگرند. که این صنعت با درهم‌ آمیختگی واجهای کلمات به وجود می‌آید؛ مثلا دو کلمه‌ی(رقیب و قریب ـ رحیم و حریم).
مثال: همدمی نیست تا بگویم راز /// خلوتی نیست تا بگریم زار
دقت داشته باشید که آرایه ای به نام «قلب» هم داریم که در انواع ترکیب رخ می دهد و شرح آن در این مجال نمی گنجد.
بدین ترتیب بیان مبحث آرایه های لفظی، به ویژه جناس گرچه مفصل تر است اما کفایت می کند.


0