واج آرایی(نغمه حروف)

در پست قبلی به تعریف آرایه ادبی پرداخته و دسته بندی کلی آن را مطرح کردیم.
در این پست قصد دارم که به توضیح یکی از آرایه های لفظی به نام «واج آرایی» یا «نغمه حروف» بپردازم.
واج آرایی به معنای تکرار حروف در یک مصراع یا یک بیت ست؛ به گونه ای که باعث ایجاد موسیقی درونی به منظور افزایش اثرگذاری شود.
اگر در فضای اینترنت جستجو نمایید، پر کاربردترین مثالی که برای این آرایه آورده شده، بیت زیر است:
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خارزم وزان است
در بیت فوق با تکرار حروف «خ» و «ز» واج آرایی به وجود آمده است.
باید دقت شود که بر خلاف زبان عربی در زبان پارسی، مخارج حروف(آوای تلفظ) حروفی مثل «ث-س-ص» یا «ذ-ز-ض-ظ» مشترک است. بنابراین تکرار این حروف در یک مصراع یا بیت نیز واج آرایی محسوب می شود.
اما نکته بسیار مهم در خصوص این آرایه زیبنده که کمتر مورد توجه قرار می گیرد این است که انتخاب حرفی که با تکرار آن، به واج آرایی می رسیم، با محتوا چه ارتباطی دارد.
برای بیان این مطلب به چند مثال می پردازم:
1- زمانی که محتوای بیت درباره سکوت، آرامش یا ترس است، واج آرایی حرف «س» و حروف مشابه آن، اوج هنر شاعر را می رساند. برای دعوت به سکوت در تداول عام می گوییم: «سسسس» یا «هیسس». حالا تکرار این حرف باعث القای چنین حسی به مخاطب خواهد شد.
تا سایه ی ترس آورِ آن سرو بر خاکِ ستم...
افتاد، سویش حمله ور گشتند در آن تنگنا
2- زمانی که محتوا درباره قد رعنای یار باشد، واج آرایی مصوت «ا» می تواند رشادت قامت یار را به مخاطب القا کند.
3- زمانی که محتوا درباره موضوعاتی مانند وزش نسیم، از نفس افتادن یا نفس کشیدن یا موضوعاتی مشابه اینها باشد، واج آرایی حرف «ه» می تواند اثرگذار باشد.