مروری بر قالب های شعری 3

در این بخش قالب های شعری کلاسیک را پایان بخشیده و از پست بعدی قالب های شعری مدرن را مرور می نماییم.
ترجیع بند : از چند بیتی های هم وزن تشکیل شده و برای اتصال قسمت های مختلف آن از یک بیت تکراری استفاده می شود که به آن ترجیع می گویند.
بیت ترجیع با قافیه ای ویژه و لفظ و معنی یکتا تکرار می شود.
به بیت بند ترجیع ؛ بند برگردان نیز می گویند و به هر یک از قسمت ها که شبیه به غزل است یک رشته یا خانه گویند.
معمولا رشته ها از 5 تا 25 بیت هستند.
*مثال:
دردا که به لب رسید جانم آوخ که ز دست شد عنانم
کس دید چو من ضعیف هرگز کز هستی خویش در گمانم
پروانه ام اوفتان و خیزان یکبار بسوز و وارهانم
گر لطف کنی به جای اینم ورجور کنی سرای آنم
بنشینم و صبر پیش گیرم دنباله کار خویش گیرم
زان رفتن و آمدن چگویم ----- می آیی و می روم من از هوش
یاران به نصیحتم چه گویند ----- بنشین و صبور باش و مخروش
ای خام، من این چنین در آتش ----- عیبم مکن ار برآورم جوش
تا جهد بود به جان بکوشم ----- و آنگه به ضرورت از بن گوش
بنشینم و صبر پیش گیرم ----- دنباله ی کار خویش گیرم
ای بر تو قبای حسن چالاک ----- صد پیرهن از جدائیت چاک
پیشت به تواضع است گویی ----- افتادن آفتاب بر خاک
ما خاک شویم و هم نگردد ----- خاک درت از جبین ما پاک
مهر از تو توان برید هیهات ----- کس بر تو توان گزید حاشاک
بنشینم و صبر پیش گیرم ----- دنباله ی کار خویش گیرم
ترکیب بند : شبیه به ترجیع بند است با این تفاوت که ترجیع بند بیتها متفاوت اند و قافیه ای هر بار به گونه ای دیگر دارند.
*مثال:
دوستان شرح پریشانی من گوش کنید ----- داستان غم پنهانی من گوش کنید
قصه بی سر و سامانی من گوش کنید ----- گفت و گوی من و حیرانی من گوش کنید
شرح این آتش جانسوز نهفتن تا کی----- سوختم سوختم این سوز نهفتن تا کی
روزگاری من و دل ساکن کویی بودیم ----- ساکن کوی بت عربده جویی بودیم
عقل و دین باخته، دیوانه رویی بودیم ----- بسته سلسله ی سلسله مویی بودیم
کس در آن سلسله غیر از من و دل بند نبود ----- یک گرفتار از این جمله که هستند نبود
نرگس غمزه زنش این همه بیمار نداشت -----سنبل پر شکنش هیچ گرفتار نداشت
این همه مشتری و گرمی بازار نداشت ----- یوسفی بود ولی هیچ خریدار نداشت
اول آن کس که خریدار شدش من بودم ----- باعث گرمی بازار شدش من بودم
مستزاد : در حقیقت غزلی است که کلمه یا جمله ی موزون هماهنگی به آخر تمامی مصراع ها اضافه شده است.
مصراع های اول مستزاد خود در واقع یکی از قالب های قطعه و یا غزل و یا رباعی هستند.
وزن مستزاد نوعی وزن است که پس از هر مصراع آن، مصراع کوتاهی می آید.
* مثال:
هر که گدای در مشکوی توست پادشاست
شه که به همسایگی کوی توست چون گداست
باغ جهان موسم اردیبهشت یا بهشت
گرنه ثنا خوان گل روی توست بی صفاست
....
(مهدی اخوان ثالث)
بحر طویل : مصراع های مساوی و بعضا بیتی وجود ندارد ولی دارای بند است که هر بند وزن افاعیلی مخصوص خود دارد و در هر بند فاعیل معین عروضی به طور دلخواه تکرار می شوند.
تک بیت : بیتی است مستقل که شاعر تمام منظور خود را در همان بیت بیان می کند. هم می تواند قافیه داشته باشد هم خیر.
اکثر تک بیتی ها امروزه به ضرب المثل تبدیل شده اند.
ترانه: استخوان بندی یک ترانه شامل چندین بخش می شود که این بخش ها در جایی به هم وابسته اند یا اصولا مستقل از هم هستند.
ترانه باید موسیقی داشته باشد. بهتر است وزن عروضی و قافیه داشته باشد. و هر ترانه باید یک موضوع خاص داشته باشد.
ترانه از بندینه تشکیل می شود و هر بندینه می تواند 1،2،3،4،5،6 مصراع باشد. معمول ترین بندینه ها 2 یا 4 مصراع دارند.
بندینه ای که در طول ترانه تکرار می شود بندگردان نام دارد . هر ترانه تنها می تواند یک بند گردان داشته باشد.
بندینه در واقع واحد شمارش ترانه است. و هر بندینه وزن مخصوص به خود را دارد و بندینه ها الزاما هم وزن نیستند.
زبان سرایش می تواند زبان گفتاری باشد یا زبان معیار نوشتاری.
بعضی به اشتباه ترانه را معادل شعر می دانند. اما ترانه سروده ای است که به هدف هم آغوش شدن با موسیقی نوشته می شود و باید بتواند برای قالب موسیقیایی مدّ نظر سراینده یا با قالب مورد نظر آهنگساز کارکرد مناسب داشته باشد.
شعر می تواند بعنوان ترانه هم استفاده شود اما ترانه محدود به شعر نیست.
در ترانه الزامی به رعایت پارامترهای شعری نیست و مهم این است که ترانه بتواند با موسیقی مورد نظر ترکیبی دلنشین ایجاد کند.
ترانه راوی احساس صرف و شعر حاوی نتیجه گیری های عقلی است