مروری بر قالب های شعری 2

عرض سلام و درود بر اساتید و عزیزان همراه،
چهارپاره: از نظر ظاهر ترکیبی است از چندین قسمت که هر کدام دو بیت باشند با وزن یکسان و در هر بخش از جهت شکل قافیه، کاملا شبیه یک قطعه باشد. قافیه ی هر دو بیت مستقل و متفاوت با بقیه دوبیت ها. دو بیت های چهارپاره از جهت موضوع به هم مربوط و در دنباله ی یکدیگر هستند. در تعداد دوبیت ها هیچ محدودیتی وجود ندارد.
*مثال:
در هر قدم که رفت درختی سلام گفت----- هر شاخه دست خویش به سویش دراز کرد
او دست های یک یکشان را کنار زد ----- چون کولیان نوای غریبانه ساز کرد
***
آن قدر خواند که زاغان شامگاه ----- شب را ز لابلای درختان صدا زدند
از بیم آن صدا به زمین ریخت برگ ها----- گویی هزار چلچله را در هوا زدند
***
شب همچو آبی از سراین برگ ها گذشت ----- هر برگ همچو نیمه دستی بریده بود
هر چند نقشی از کف این دست ها نخواند ----- کف بین باد طالع هر برگ دیده بود
رباعی و دو بیتی: از نظر ظاهر بسیار به هم شبیهند. قافیه های هر دو در مصراع های 1،2 و 4 قرار دارد و در مصراع سوم ، بسته به اختیار شاعر است که قافیه را رعایت کند یا خیر. در هر رباعی یا دو بیتی یک موضوع کاملا مستقل مطرح می شود.
*تفاوت رباعی و دوبیتی:
رباعی از چهار مصراع تشکیل شده و دوبیتی از دو بیت.
رباعی دارای وزن خاص است (لا حول و لا قوه الا بالله) و وزن عروضی مفعول، مفاعلن، مفاعیل یا با اختلاف جزئی است.
اولین هجای هر مصراع در رباعی بلند است ولی در دو بیتی کوتاه.
مضمون دوبیتی بیشتر غنایی است و رباعی دارای مضامینی چون فسلفه است.
*مثال از رباعی:
ای كاش كه جای آرمیدن بودی
یا این ره دور را رمیدن بودی
كاش از پس صد هزار سال از دل خاك
چون سبزه امید بر دمیدن بودی
*مثال از دوبیتی:
مکن کاری که بر پا سنگت آیو
جهان با این فراخی تنگت آیو
چو فردا نامه‌خوانان نامه خوانند
تو وینی نامه خود ننگت آیو
مسمط: در واقع الگویی از قالب قصیده است که بر مبنای چند مصراع هم قافیه سروده می شود و مصراع آخر با قافیه ای مجزا و متفاوت است.
هر بخش از مسمط را یک رشته می گویند و قافیه ی رشته ها متفاوتند.
مصرع های آخر هر رشته را بند می نامند.
اگر بند و رشته ی مسمط مجموعه ی سه مصراع باشد به آن مثلث یا سه تایی گویند و اگر چهار مصرع باشد مربع یا چهار تایی و اگر پنج مصراع باشد به آن مخمس یا پنج تایی و اگر شش مصراعی باشد مسدس یا شش تایی گویند.
*مثال:
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانبِ خوارزم وزان است
آن برگِ رزان بین که بر شاخِ رزان است
گویی به‌مَثَلْ پیرهن رنگرزان است
دهقان ز تعجب سرِ انگشت گزان است
کاندر چمن و باغ نه گُل ماند و نه گلنار
مسمط تضمینی : نوع خاصی از مسمط است با همان خصوصیات با این ویژگی که شاعر پیش از هر بیت غزل از شاعری دیگر، چند مصراع از خود می آورد که با بیت مورد تضمین هم معنی و هم مضمون است.
بعضی اوقات بند ها و رشته ها می توانند هم قافیه باشند.
*مثال: (تضمینی از سعدی)
اي كه از كِلْكِ هنر، نقش دل انگيز خدايي حيف باشد مه من، كاين همه از مهر جدائي
گفته بودي جگرم خون نكني باز كجايي من ندانستم از اول كه تو بي مهر و وفايي
عهد نا بستن از آن به كه ببندي و نپايي
مدعي طعنه زند در غم عشق تو زيادم وين نداند كه من از بهر غم عشق تو زادم
نغمه‌ي بلبل شيراز نرفته است ز يادم دوستان عيب كنندم كه چرا دل به تو دادم
بايد اول به تو گفتن كه چنين خوب چرايي
ادامه دارد....