کنوزالودیعه من رموز الذریعه
«کنوز الودیعه» حلقۀ تکامل متون تعلیم اخلاقی
میراث مکتوب- «کنوز الودیعه من رموز الذریعه»، در قرن هشتم هجری، با هدف ترجمۀ «الذریعه إلی مکارم الشریعه» به نثر فنّی و مسجّع به رشتۀ تحریر درآمده است. تاریخ تألیف این کتاب، با توجّه به ترقیمۀ نسخۀ كتابخانۀ مرعشی(مرع)، بایسنقری (با) و سلطنتی(س)، جمادی الأول هفتصد و شصت و هشت است. متأسفانه نشانی از این اثر ارزشمند در کتاب‌های تاریخی و تذکره‌ها یافت نشد و مترجم نیز در خلال متن کتاب، خود را به روشنی معرفی نکرده است اما قراین متنی به تألیف این اثر در روزگار شاه شجاع مظفری اشاره دارد؛ زیرا مؤلّف، سبب ترجمۀ الذریعه را اطاعت از فرمان شاه شجاع مظفّری (دورۀ زمامداری786-760) ذکر می‌کند.
این کتاب ارزنده در چهار بخش با مقدمه، تصحیح و تعلیقات غلام رضا شمسی و پایمردی مؤسّسۀ میراث مکتوب منتشر شده است:
1- مقدّمه: با رویکردهای تحلیل گفتمان انتقادی و ترامتنیت و توصیف و نقد نسخه‌های خطی موجود این کتاب و بیان روش تصحیح
2- متن اصلی کتاب با تصحیح بر اساس نسخۀ اساس و در موارد ضروری به شیوۀ التقاطی و قیاسی
3- تعلیقات متن از قبیل ترجمه احادیث و عبارات و اشعار عربی، معنی واژگان دشوار، نام اغلب شاعران، منبع احادیث و روایات فلسفی و تاریخی
4- نمایه‌های آیات، احادیث، واژگان، اصطلاحات، عبارات عربی، اشعار فارسی و عربی، اعلام.
به منظور ارزیابی جایگاه این کتاب در متون ادب فارسی، مقدمۀ این کتاب با روش‌های نوین نقد ادبی نوشته شده است. بررسی گفتمانی کنوز الودیعه با مؤلفه‌های تحلیل گفتمان لاکلائو و موفه نشان می‌دهد مترجم با شرح و بسط جملات کتاب و افزودن حکایات و مقدّمه و مؤخّره‌ای مفصّل، کتابی تازه در ساختار و محتوا آفریده است که در ژرف‌ساخت این پیکره و ساختار نو در پی اثبات حقّانیت حکومت شاه شجاع و گفتمان رایج در دستگاه اوست؛ چرا که تولید معنا وسیله‌ای کلیدی برای تثبیت قدرت حاکمان است.
گفتمان اخلاقی- سیاسی رایج در حکومت شاه شجاع برای نشان‌دادن توانمندی خود و هژمونیک شدن، تصویر روشنی از آیندۀ خود به سوژه‌ها نشان می‌دهد که اسطوره نام دارد. خلأ موجود میان واقعیّت و تصویر اسطوره‌ای را فضای استعاری گفتمان خلیفه- پادشاه پر می‌کند. از این روی، تمام مردم آرمان‌های خود را در آن فضای استعاری متصوّر می‌شوند.
از منظر بینامتنیت نیز کنوز الودیعه ترجمه‌ای است که به واسطۀ ارتباط با متون متنوع ادب پارسی و تازی، از نفوذ اندیشه و زبان حاکم بر فضای متن مبدأ (الذریعه) رهایی یافته و گفتگوی درونی میان انواع نوشتار، این متن را محل تلاقی گونه‌ها و خرده‌گونه‌های تعلیمی، روایی و مناظره ساخته است.
پس از بررسی نشانه‌ها و زمینه‌های ارتباط این کتاب با دیگر متون مشخص می‌شود که مهم‌ترین الگوهایی که کنوز الودیعه با آنان در ارتباط بوده است، عبارتند از:
الف. متون تعلیم اخلاق دینی که با ترجمۀ متن الذریعه و افزایش تعداد آیات و احادیث نبوی و علوی مندرج در الذریعه و تنوع‌بخشی به سخنان بزرگان دین نسبت به الذریعه، نمود بیشتری یافته‌است.
ب. متون تعلیم اخلاق فلسفی که با حفظ نام باب‌های الذریعه (فضایل اخلاقی و عقلی) و ترجمۀ محتوای آن آشکار گردیده و با مباحث فلسفی پیرامون حکمت عملی شرح و بسط یافته است.
ج. متون تعلیم اخلاق ایرانشهری که با نقل سخنان حکما و پادشاهان عجم در مقدمۀ کنوز الودیعه و ترجمۀ سخنان آذرباد حکیم و ابن‌مقفع در بخش پایانی کتاب پدیدار شده و با پنجاه بیت از شاهنامۀ فردوسی تقویت و تأیید شده است.
د. متون تعلیم اخلاق عرفانی که با استفاده از اصطلاحات و ابیات عرفانی و احادیث قدسی از متون منظوم و منثوری چون کشف‌الاسرار میبدی و الانسان الکامل نسفی و ابیات فراوان سنایی، نظامی، عطار و سعدی بروز و ظهور یافته است.
هـ. متون روایی که با ترجمۀ یکی از حکایات تمثیلی طولانی از رسائل اخوان الصفا و برخی از حوادث مشهور متون تاریخی، جنبه‌های ادبی متن کنوز الودیعه نسبت به الذریعه افزایش چشمگیری یافته است.
از این روی کنوز الودیعه در مقایسه با متون تعلیم اخلاق پیش از خود متن متکثّر و چندلایه‌ای است که متناسب با عنوان کتاب، مخزن گنج‌های امانت پیشینیان محسوب می‌گردد و به جایگاهی برای ارتباط گفتمانی و تکمیل‌کننده میان متون ادب تعلیمی روزگاران ایران باستان و ایران اسلامی تا قرن هشتم بدل گردیده است. این کتاب در زمرۀ آثاری چون قابوس نامه، کیمیای سعادت و اخلاق ناصری قرار دارد و می‌تواند حلقۀ تکامل متون تعلیم اخلاقی ایرانی و اسلامی تا قرن هشتم محسوب گردد.
کنوز الودیعه با تکیه بر نسخۀ اساس تصحیح شده است. بررسی نسخ موجود از کنوز الودیعه نشان می‌دهد که نسخه‌های موجود از کنوز الودیعه به دو دستۀ اصلی (الف) و فرعی (ب) تقسیم می‌شود: نسخه‌های دانشگاه تهران1 (دا)، مجلس1 (مجل)، مرعشی1 (مرع) و بایسنقری (با) قدیم‌ترین از سایر نسخ هستند و حدود دو تا سه قرن با نسخ گروه ب تفاوت زمانی دارند و از صحّت و اصالت بیشتری برخوردارند. نسخۀ موجود در دانشگاه تهران از حیث قدمت و اصالت و کامل‌تر بودن متن تفاوت قابل توجهی با سایر نسخ دارد. به همین دلیل نسخۀ مزبور به عنوان اساس کار قرار گرفت.
در تصحیح کتاب و مقابلۀ نسخه‌ها از توسل به حدس و ذوقِ صرف پرهیز شده و بیشتر به ضبط نسخه‌ها تکیه گردیده است. اگر در جایی از نسخۀ اساس ضبط کلمه یا کلماتی ( از قبیل اسامی خاص، آیات، احادیث و امثال این موارد) نادرست تشخیص داده شده است صورت صحیح آن‌ها، حتّی المقدور از روی مآخذ یا دیگر نسخه‌ها به ترتیب قدمت و اعتبار در متن نقل گردیده و ضبط نسخۀ اساس و سایر نسخ در پانویس ذکر شده است.