مخالف خوانی و ترک ادب شرعی، خصیصه ی بارز سبکی تقی دانش( قسمت دوم)

4-19- مرگ:
«مرگ بزرگترین رویداد زندگی هر انسانی است و همیشه ذهن و اندیشۀ آدمیان را به خود مشغول می دارد. در ادبیات مکتوب دینی و غیر دینی ایران قبل و بعد از اسلام، بیشترین جست و جوها و دل مشغولی های نویسندگان و شاعران و عالمان، در این خلاصه می شود تا راهی برای فرار از مرگ یا چیرگی بر هول و هراس ناشی از آن بیابند که تلاش های شاعران و نویسندگان ایران بعد از اسلام برای غلبه بر مرگ یا کاهش دغدغۀ ناشی از آن را می توان در سه شیوه یا در سه اندیشه منحصر کرد: نخست کسانی که آن را ستوده اند مولانا جلال الدین بلخی، بزرگترین نمایندۀ این گروه به شمار می آید. دوم، دسته ای که با نفرت و کراهت به مرگ نگرسته اند و برای غلبه بر آن، به خوشباشی و اغتنام فرصت روی آورده اند که خیام را باید پیشرو و نمایندۀ این دسته به حساب آورد. سوم،گروهی که واقع گرایانه به آن نگریسته، مرگ و زندگی را چونان دو روی یک سکه دیده و کوشیده اند، ضمن بهره بردن از نعمت های این جهان، به دیگران هم بهره برسانند. سعدی بزرگترین نمایندۀ این دسته به شماراست.»( فلاح، 1387: 223). دانش، بر خلاف سنت ادبی تکرار شونده و رایج و مقبول العام- که نگرش به مساله مرگ اکثرا منفی بوده(مرگ گریزی)- و همنوا و هم اندیشه با شعرای سبک هندی، نظیر کلیم کاشانی و واعظ قزوینی[1] در نگرش مثبت به مرگ (مرگ ستایی) گوید:
مرگ با این زندگی بس دوستر بود از حیات
آنچه خلقش دشمن جان من به جان میخواستم (دانش، 1383: 511)
با تأمل در بیت فوق می توان دریافت که ستایش تقی دانش از مرگ، از نوع مرگ ستایی عارفانه امثال مولانا نیست(ر.ک. حسین پور چافی، 1385: 64-53)؛ بلکه از نوع مرگ ستایی امثال واعظ قزوینی است که از دست زندگی و مشکلات و امرار معاش به تنگ آمده و به دامان مرگ پناه برده اند.
4- 20- منصور حلاج:
دانش، بر خلاف هنجار دیرینۀ ادبی، که اکثرا به منصور حلاج و ماجرای انا الحق گفتن وی به دیدۀ مثبت نگریسته اند[2]، با ترک ادب شرعی و با نقد مضامین عرفانی و افکار و عقاید عرفا و با نقد باورها و عقاید دینی و مذهبی اکثریت می گوید:
قصــــۀ حلاج و دار عشق نتوانــم شنیدن
پنبه بگذارم به گوش ار گفت خواهی گفتگویش (دانش، 1383: 462)
در جای دیگر هم عقیده با حافظ[3] گوید:
گر تــــو حلاج چنین کاشف اسرار نبودی
بستی از گفتـــــــه زبان را به سر دار نبودی (همان: 573)
در جای دیگر با استفاده از آرایۀ ادبی«حُسن اختراع یا سلامت اختراع»( ر.ک. ابدع البدایع، گرگانی: 226) بر خلاف سنت رایج ادبی، که نگرش نسبت به حلاج و انا الحق وی مثبت است، در ستایش منصوره نام مغنیه و انتقاد از حلاج گوید:
گر رخ منصوره را منصــور می دیدی به دار
دعــــــوی انــــی انا الحق را بدو بگذاشتی (دانش، 1383: 577)
5- نتیجه گیری:
با تحقیق و تفحص در اشعار و غزلیات تقی دانش می توان دریافت که وی تحت تأثیر اشعار و افکار شعرای سبکهای: خراسانی(رودکی، ناصر خسرو، مسعود سعد سلمان و انوری)، آذربایجانی(خاقانی)، عراقی(مولانا، سعدی و حافظ) مکتب واسوخت(وحشی بافقی) و بخصوص سبک هندی( صائب تبریزی و دیگر شعرای سبک هندی) قرار گرفته است. با مطالعه ی اشعار و غزلیات دانش، می توان دریافت که در غزلیات وی، با تأسی از شعرای نامدار سبک هندی، دو نوع اندیشه و نگرش متضاد از هم (موافق خوانی و مخالف خوانی(هنجار گریزی) به چشم می خورد، یعنی: زمانی نگرشش به عناصر و پدیده های شعری و شخصیت های مشهور داستانی و تاریخی و قرآنی و اسطوره ای، همان نگرش کلیشه ای و تک بُعدی و تکرار شونده در سنت دیرینه ی ادبی: سبک های شعری خراسانی، آذربایجانی، عراقی است (موافق خوانی) زمانی نیز با تأسی از شعرای سبک هندی، از زوایای دید مختلفی نسبت به همان عناصر و پدیده های شعری و شخصیتهای مشهور نگریسته و نگاه متفاوتی نسبت به آنها ابراز داشته به هنجار شکنی و مخالف خوانی پرداخته است. منظور از مخالف خوانی در شعر تقی دانش، که از خصایص بارز سبکی وی بشمار می آید، آن است که با تأسی از شعرای سبک هندی، به جهت دستیابی به «معنی بیگانه» و فرار از سنت دیرینه ی ادبی، در خصوص معانی و مضامین کلیشه ای و تک بُعدی و تکرار شونده در عرف و هنجار ادبی و شخصیت ها و عناصر مشهور داستانی و قرآنی و اسطوره ای از زوایه ای غیر عرفی نگریسته و به خلاف آمد عادت در خصوص آنها به قضاوت می نشیند و در خصوص عناصر و شخصیت های مذهبی و قرآنی با تأسی از شعرای سبک هندی، ترک ادب شرعی می کند. با تفحص در اشعار و غزلیات تقی دانش، علل و عوامل مخالف خوانی و هنجار شکنی و ترک ادب شرعی در شعر دانش را با تأسی از شعرای سبک هندی می توان در این موارد خلاصه کرد:1- یکی از علل وجود مخالف خوانی در شعر دانش آن است که وی با تأسی از شعرای نامدار سبک هندی نظیر صائب تبریزی و دیگران، یک عنصر و پدیده ی شعری و یا یک واقعیت ثابت و متعارف را که بیشتر برگرفته از محیط اطراف اوست، از جنبه ها و زوایای مختلف مورد بررسی قرار داده و بر خلاف سنت دیرینه ی ادبی درباره آن به قضاوت می نشیند. 2- یکی دیگر از علل این مخالف خوانی و بخصوص ترک ادب شرعی را با تأسی از شعرای سبک هندی، می توان در عواملی نظیر: مضمون یابی و مضمون تراشی و پرگویی و پیروی محض از شعرای سبک هندی و واکنشهای سلبی و انکار آمیز و مبارزه ی منفی با عملکرد حکومت در انجام بسیاری از اعمال افراطی، تعصب آلود، یک سویه و سطحی نگرانه و... دانست. مبحث مخالف خوانی و ترک ادب شرعی در شعر تقی دانش با تأسی از شعرای سبک هندی از سه حال خارج نیست: 1- یا به انتقاد از آن چیزی می پردازد که مقبول اکثریت شعرا بوده 2- یا به ستایش از آن چیزی می پردازد که در نظر اکثریت شعرا ناخوشایند بوده است. 3- یا معنی و مضمون تازه ای است که در سنت دیرینه ی ادبی فارسی مسبوق به سابقه نبوده و شاعر با استفاده از آرایۀ ادبی «حسن اختراع یا سلامت اختراع » تصویر کاملا بکری از آن خلق کرده است. با مطالعه ی اشعار و غزلیات دانش می توان دریافت که مضامینی که دانش، به ترک ادب شرعی پرداخته است، بیشتر از نوع نقد مضامین فلسفی کلامی و مضامین عرفانی و بخصوص مضامین انتقادی( نقد باورها و استنباط های عرفی از دین و شریعت) و به چالش کشیدن باورهای عرفی از دین و شریعت و نقد باورها و عقاید دینی و مذهبی اکثریت بوده است.
پی نوشتها:
[1] - در مـــــرگ هست آنچــــــه در آب حیات نیست
آسان ز یاد مــــــــرگ شود آنچه مشکل است (کلیم کاشانی،1376، ج1: 72)
رحــم در عالــــــــم اگر هست اجل دارد و بس
کاین همه طایـــــــــــر روح، از قفس آزاد کند (همان: 314)
بر درگـــــــــه خلــــــــــق بندگـــــی ما را کشت
هر سو پـــــــی نـــــــــــان دوندگی ما را کشت
فــــــــارغ نشویـــــم یکـــــــــــدم از فکر معاش
ای مـــــرگ! بیــــــــــــا که زندگی ما را کشت (واعظ قزوینی، 1359: 561)
[2] - ز بهــر این چنیـــــن راهی دو عیار از سر پاکی
یکی زیشان انا الحق گفت و دیگر گفت سبحانی (سنایی غزنوی، 1385: 331)
بیــــــار جـــــــام اناالحق شـــــــــراب منصوری
دراین زمـــــــــان که چو منصور زیر دار توام (مولانا، 1376: 640)
گفـــــت فرعونــــــی: انــــــــا الحق، گشت پست
گفـــــــت منصـــــــــوری: انـــــا الحق و بِرَست ( مولانا، مثنوی، دفتر پنجم: 797)
رمـــــــــــوز سرّ انا الحق چـــــــه داند آن غافل
کـــــــــه منجــــذب نشـد از جذبـه های سبحانی (حافظ، 1374: 87)
[3] - گفـــــت آن یـــــــار کـــــــزو گشت سر دار بلند
جرمش این بــــــود که اسرار هویـــــدا می کرد (همان: 170)
6- منابع و مآخذ:
الف- کتابها:
1- اسحاق، محمد، (1363)، سخنوران نامی ایران در تاریخ معاصر(دو جلدی)، ج2، مترجم: اسماعیل برادران شاهرودی، تهران: نشر طلوع، چ اول
2- انوری، علی بن محمد، (1376)، دیوان(دوجلدی)، ج اول، به کوشش: محمد تقی مدرس رضوی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چ پنجم
3- برزی، اصغر، (1376)، خیام نامه (شرح رباعیّات خیام)، بناب: انتشارات اعظم بناب، چ اول
4- برقعی، سید محمد باقر،(1391)، سخنوران نامی معاصر ایران(دو جلدی)، ج2، قم: نشر دارالعلم، چ سوم
5- بیدل دهلوی، میرزا عبد القادر،(1384)،دیوان، دو جلدی، به تصحیح: اکبر بهداروند ، تهران: سیمای دانش، چ اول
6- تقوی، نصرالله، ( 1317)، هنجار گفتار( در فن معانی و بیان و بدیع فارسی)، تهران: چاپخانه مجلس، بدون نوبت چاپ.
7- تهرانی، شاپور، (1383)، دیوان، از شعرای نامدار قرن یازدهم هجری، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمد رضا طاهری، تهران: نگاه، چ اول
8- جویای تبریزی،(1378)، دیوان، به اهتمام: پرویز عباسی داکانی، تهران: برگ، چ اول
9- حافظ، شمس الدین محمد،(1374)، دیوان، با مجموعۀ تعلیقات و حواشی علّامه محمد قزوینی ، به اهتمام: عبد الکریم جربزه دار، تهران: انتشارات اساطیر، چ پنجم
10- حسین پور چافی، علی.(1385)، بررسی و تحلیل سبک شخصی مولانا در غزلیات شمس، تهران: چ اول
11- حسینی، میرزا محمد باقر،( 1369)، دیوان، سخنور سدۀ یازدهم و دوازدهم، ویراستۀ:میر جلال الدین کزّازی، تهران: نشر مرکز، چ اول
12- خاقانی شروانی،(1374)، دیوان، به کوشش: ضیاء الدین سجادی، تهران: انتشارات زوّار، چ پنجم
13- دانش، تقی(مستشار اعظم)، (1383)، دیوان(قصاید، هزار غزل، مقطعات)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ دوم
14- دهلوی، امیر خسرو،(1391)، کلیات اشعار، با تصحیح و مقابله و مقدمه: سعید نفیسی ، تهران: سنایی، چ اول
15- رودکی سمرقندی،(1374)، گزینۀ سخن پارسی 2، به کوشش: خلیل خطیب رهبر، تهران: انتشارات صفی علیشاه، چ دوازدهم
16- زاهدی، زین الدین جعفر.( 1346)، روش گفتار علم البلاغه(معانی و بیان و بدیع)، مشهد: چاپخانۀ دانشگاه مشهد، بدون نوبت چاپ
17- سجادی، سید علی محمد،( 1389)، صائب تبریزی و شاعران معروف سبک هندی، تهران: پیام نور، چ اول
18- سعدی، (1374)، کلیات ، مطابق نسخۀ تصحیح شدۀ: محمد علی فروغی( ذکاء الملک)، مقدمه و شرح حال: جلال الدین همایی، حواشی: محمود علمی(درویش)، تهران: سازمان انتشارات جاویدان، چ اول
19- سعدی،(1374)، گلستان ، تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی، تهران: شرکت سهامی انتشارات خوارزمی، چ چهارم
20- سلیم تهرانی، محمد قلی،(1349)، دیوان، به تصحیح و اهتمام: رحیم رضا، تهران: ابن سینا، چ اول
21- سنایی غزنوی،(1385)، دیوان، به اهتمام: پرویز بابایی ، تهران: نگاه، چ دوم
22- شانی تکلو، وجیه الدین نسف آقا،(1390)، دیوان، به تصحیح:امیر بانو کریمی،تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ اول
23- شفیعی کدکنی، محمد رضا،(1391)، رستاخیز کلمات(درس گفتار هایی دربارۀ نظریۀ ادبی صورتگرایانِ روس)، تهران: انتشارات سخن، چ اول
24- شمس العلمای گرگانی، حاج محمد حسین،( 1377)، ابدع البدایع(جامع ترین کتاب در علم بدیع فارسی، به اهتمام: حسین جعفری ، با مقدمۀ: جلیل تجلیل، تبریز: احرار، چ اول
25- شمیسا، سیروس.(1374)،سبک شناسی شعر، تهران: انتشارات فردوس، چ اول
26- ------، -----،( 1374)، کلیات سبک شناسی، تهران: انتشارات فردوس، چ سوم
27- شهریار،(1386)، دیوان، دو جلدی، ج اول، به کوشش: علی اصغر شعر دوست ،تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، چ اول
28- صائب تبریزی، (1375)، دیوان(ج اول و دوم و سوم و پنجم)، به اهتمام: محمد قهرمان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چ سوم
29- طغرای مشهدی،(1384)، برگزیدۀ دیوان (ارغوان زار شفق)، به انتخاب: محمد قهرمان، تهران: امیر کبیر، چ اول
30- غنی کشمیری،(1362)،دیوان، به کوشش: احمد کرمی ، تهران: انتشارات ما، چ اول
31- فیض کاشانی، ملا محمد محسن،(1387)، دیوان، دو جلدی، ج دوم، قم : اسوه، چ سوم
32- قاضی سعید قمی،(1383)،دیوان اشعار، به کوشش: امیر بانو کریمی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چ اول
33- قبادیانی، ناصر خسرو،(1380)، دیوان اشعار، به اهتمام: سید نصر الله تقوی، مقدمه و شرح حال: سید حسن تقی زاده، تصحیح: مجتبی مینوی، تعلیقات: علی اکبر دهخدا ، تهران: انتشارات معین، چ اول
34- قدسی مشهدی، حاجی محمد جان،(1375)، دیوان، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: محمد قهرمان، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، چ اول
35- قهرمان ، محمد، (1376) ، برگزیدۀ اشعار صائب و دیگر شعرای سبک هندی، تهران: سمت، چ اول
36- قهرمان، محمد،(1390)، صیادان معنی(برگزیدۀ اشعار سخن سرایان شیوۀ هندی)، تهران: مؤسسۀ انتشارات امیر کبیر، چ دوم
37- کلیم کاشانی، ابو طالب،(1376)، کلیات، دو جلدی، ج 1، به تصحیح و مقدمه و تعلیقات: مهدی صدری، تهران: همراه، چ اوّل
38- گلچین معانی، احمد، (1369)، مضامین مشترک در شعر فارسی، تهران: پاژنگ، چ اول
39- گلچین معانی، احمد، (1374)، مکتب وقوع در شعر فارسی، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، چ اول
40- محمدی، محمد حسین،(1374)، بیگانه مثل معنی(نقد و تحلیل شعر صائب و سبک هندی)، تهران: نشر میترا،چ اول
41- مخلص کاشانی، میرزا محمد،(1379)، دیوان، مقدمه، تصحیح و تحشیه: حسن عاطفی، تهران: میراث مکتوب، چ اول
42- مسعود سعد سلمان،(1374)، دیوان، با مقدمۀ: رشید یاسمی، تهران: انتشارات نگاه، چ اول
43- مشیر سلیمی، علی اکبر،(1344)، سخنوران نابینا یا کوران روشن بین ، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی فریدون علمی، چ اول
44- مولوی، جلال الدین محمد بلخی،(1376)، کلیات دیوان شمس تبریزی، با مقدمه و تصحیح: محمد عباسی، تهران: نشر طلوع، چ هشتم
45- مولوی، جلال الدین محمد بلخی،(1384)،مثنوی معنوی، از نسخۀ نیکلسون، فرهنگ لغات و اعراب از: عزیز الله کاسب، تهران: انتشارات گلی، چ پنجم
46- نشاط، سید محمود،(1342)، زیب سخن یا علم بدیع فارسی، مجلد دوم، تهران: شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران، بدون نوبت چاپ.
47- نظامی، الیاس بن یوسف،(1383)، گنجینۀ گنجوی، به تصحیح: وحید دستگردی، به کوشش: سعید حمیدیان، تهران: نشر قطره، چ پنجم
48- واعظ قزوینی، ملا محمد رفیع،(1359)، دیوان، به کوشش: سید حسن سادات ناصری، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی علی اکبر علمی، چ اول
49- واعظ کاشفی سبزواری، کمال الدین حسین، (1369)، بدایع الافکار فی الصنایع الاشعار، ویراسته و گزاردۀ: میر جلال الدین کزازی، تهران: مرکز، چ اول
50- وحشی بافقی، (1377)، کلیات دیوان، مقدمه: سعید نفیسی، حواشی: محمود علمی(درویش)، تهران:انتشارات جاویدان، چ هفتم
51- وحید قزوینی، میرزا محمد طاهر،(1394)،دیوان(دو جلدی)، ج دوم،تحقیق و تصحیح: رقیه صدرایی،تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چ اول
ب- مقالات:
1- توحیدیان، رجب، (1388)، تضاد معانی و مضامین در دیوان صائب تبریزی، فصلنامۀ علمی پژوهشی اندیشه های ادبی واحد اراک، سال اول از دورۀ جدید، شماره دوم، صص:117-87
2- -------، ------ و نصرتی، عبدالله،( 1391)، تضاد معانی و مضامین و تناقض گویی در شعر کلیم کاشانی، فصلنامۀ تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، سال پنجم، شمارۀ چهارم، شمارۀ پی در پی 18، صص:72-57
3- -------- ------،( 1394)، جویای تبریزی و معانی و مضامین متضاد در شعر وی، بهارستان سخن(فصلنامه علمی پژوهشی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی)، شمارۀ بیست و نهم، صص: 132-105
4- --------، ------،( 1395)، مخالف خوانی و انحراف از نُرم در شعر بیدل دهلوی، فصلنامه مطالعات شبه قاره، دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال هشتم، شماره بیست و هفتم، صص:42-25
5- --------، ------،(1392)، هنجارگریزی معنایی، خصیصۀ سبکی کلیم کاشانی، بهارستان سخن(فصلنامه علمی پژوهشی ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی)، سال نهم، شمارۀ 23، صص: 164-139
6- حکیم آذر، محمد، (1384)، انحراف از نُرم در شعر صائب تبریزی، فصلنامۀ تحصصی زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک، سال، شمارۀ دوم، ص: 47
7- --------، -----، (1385)، هنجار شکنی در شعر صائب تبریزی، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، شمارۀ دوم، صص:45-44
8- فلاح، مرتضی،(1387)، سه نگاه به مرگ در ادب فارسی، فصلنامۀ علمی- پژوهشی «پژوهش زبان و ادبیات فارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، شمارۀ یازدهم، ص:223
9- مستعلی پارسا، غلامرضا و جلالی، محمد امیر،(1395)،خیال و ترک ادب شرعی؛ تبیین پیوند مضامین مبتنی بر ترک ادب شرعی با مقولۀ خیال در متون تغزلی، مجلۀ شعر پژوهی بوستان ادب، دانشگاه شیراز، سال هشتم، شمارۀ چهارم، پیاپی 30، صص: 155 و 157 و 163-161
10- منافی اناری، سالار، (1377)، عشق عرفانی، فصلنامۀ متن پژوهی ادبی، دانشگاه علامه طباطبایی، دورۀ 2، شمارۀ 5 و 6 ، ص: 45
11- نجار نوبری، عفت، سجادی، علی محمد، ماحوزی، مهدی، طاووسی، محمود،( 1396)، مخالف خوانی یکی از ویژگیهای سبکی صائب تبریزی( بررسی موردی: مخالف خوانی گل در شعر او)، فصلنامۀ سبک شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، سال دهم، شمارۀ یکم، شماره پیاپی 35، ص: 64
12- نیکو همت، احمد، (1327)، زندگی و آثار دانش، مجلۀ ارمغان سال 23، شماره 2، ص: 68