شرح غزلی از حضرت حافظ
بـیـا که رایَت منصور پادشاه رسید
نـُوید فتح و بشارت به مهر و ماه رسید
جمال بخت ز روی ظفر نقاب انداخت
کـمـال عـدل به فریاد دادخواه رسید
سپهر، دور خوش اکنون کند که ماه آمد
جهان به کام دل اکنون رسد که شاه رسید
ز قاطعان طریق این زمان شوند ایـمـن
قوافل دل و دانش که مــرد راه رسید
عزیز مصر ، به رغم بـرادران غـیــور
ز قعر چـاه برآمـد ، به اوج مـاه رسید
کجاست صوفی دجّـال فعل مُلحد شکل ؟
بـگـو بـسـوز ؛ که مـهدیّ دین پـنـاه رسید
صبـا بـگو که چه‌ها بر سرم در این غم عشق
ز آتـش دل ســوزان و دود آه رســیــد
ز شوق روی تـو شـاهـا ؛ بـدین اسیر فراق
همان رسید کـز آتـش به برگ کاه رسید
مـرو به خواب ، که حـافــظ به بـارگاه قـبـول
ز ورد نیم شـب و درس صـبـحـگاه رسید
شـــــرح : استاد دهقانیان‌فرد
. ( رایَت = پرچم ، درفش - منصور = پیرومند ، سرافراز - نوید = "با ضمّ اول" مژده ، خبر خوش - فتح = گشایش ، پیروزی) "منصور" را به دو شکل می توان خواند : 1- می‌تواند صفت باشد برای "رایت" باشد به معنی پرچم پیروزمند پاشاه . 2- "منصور" را می توان نام پادشاه دانست «منصوربن مظفر بن مبارزالدین از پادشاهان آل مظفر که مدتی بر فارس حکومت داشت و سپس به دست برادرش شاه یحییٰ شکست خورد و چندی در ری و گرگان متواری بود تا اینکه دوباره به فارس برگشت و شاه یحیی را شکست داد و خود بر مسند حکونت نشست و این غزل را حافظ به مناسبت این پیروزی شاه منصور سروده است ، شاه منصور آخرین پادشاه آل مظفر بود و با کشته شدن او در جنگ با امیر تیمور گورکانی سلسله‌ی آل مظفر منقرض گردید.» در این شکل منظور درفش شاه منصور است . سودی گفته منظور "شاه شجاع" است که بنا به قول اکثریت شارحان همان "شان منصور" درست است . "مهر و ماه" کنایه از آسمان است . خطاب این بیت می‌تواند به دوستی همدل یا خود شاعر یا زندگی و خوش باشی و . . . باشد . معنی بیت : بیا که نشانه‌ی پیروزی شاه منصور رسیده و این خبر فتح و پیروزی در آسمان هم پیچیده است .
2. ( جمال بخت = اضافه استعاری " جمال داماد بخت" - روی ظفر = اضافه استعاری " چهره‌ی عروس ظفر" - کمال عدل = عدل کامل ) معنی بیت : نیکبختی پرده از رخسار پیروزی برداشت و عدل کامل ب فریاد ستمدیدگان رسید . معنای دیگر : "دادخواه" را می‌توان خود شاه منصور گرفت و گفت که شاه منصور عدل کاملی که در دوران حکومتش داشت پس از شکست به دادش رسید و دوباره ستم شکست و آوارگی را از او دفع کرد .
3. (سپهر = آسمان - دور = چرخش ، دوران ، روزگار - ماه = استعاره از ممدوح و معشوق - جهان = منظور مردمان جهان است ) سپهر دارای شخصیت انسانی است (تشخیص) . معنی بیت : آسمان اکنون روزگار خوبی را می‌گذراند زیرا که ماه آن طلوع کرده است ، مردمان جهان اکنون که شاه منصور رسیده است به مراد و آرزویشان می‌رسند .
4. (قاطعان طریق = راهزنان - ایمن = درامان ، مصون - قوافل = جمع قافله ، کاروانها - و = حرف عطف است ؛ قافله های دل و قافله های دانش - قوافل دل = عاشقان و عارفان - قافله های دانش = علما و دانشمندان - مرد راه = ایهام دارد : 1- راهرو و سالک ، راهبر و راه شناس 2- مرد میدان ، مبارز ، حامی و پشتیبان قوی و قدرتمند ) معنی بیت : کاروانهای عاشقان و دانشمندان اکنون که راهبر راه شناس و پشتیبان قدرتمندی برایشان رسیده است از دست دزدان کمین کرده در راه عشق و دانش در امانند .
5. (عزیز = قوی و مقتدر ، ارجمند و مورد احترام - عزیز مصر = پادشاه مصر ، استعاره از یوسف - رغم = در عربی به معنی پوزه کسی را بر خاک نالیدن ، در فارسی به معنی برخلاف میل و خواسته کسی - غیور = غیرتمند ، در اینجا حسود و رشک‌ناک - قعر = تـه ) "عزیز مصر" پادشاه مصر (کسی به پادشاهی مصر برسد) لقب بوتیفار ( در عربی فتیفر گویند) ، یوسف بعداً به این مقام رسید و عزیز مصر لقب گرفت . این بیت تلمیح به داستان یوسف و به آیه 65 سوره یوسف دارد : « و کذٰلِکَ مَکّـنـّا لِیوسُفَ فی الاَرضِ یَـتـَبـَـوَّ اُ مِنهٰا حَیثُ یَـشٰاءُ نـُصیبُ برَحمَتِنٰا مَنْ نـَشٰاءُ وَ لا نـُضیعُ اَجرَ الْـمُحسِنینَ» یعنی : « و اینگونه یوسف را به قدرت (مقام پادشاهی) در زمین (مصر) رساندیم تا در آن هر جا خواهد فرمانروایی کند ، که ما هر کس را بخواهیم از رحمتمان برخودار می‌سازیم و پاداش نیکوکاران را ضایع نمی‌کنیم .» این بیت تشبیهات مضمری دارد : "شاه منصور" به "یوسف" ، "شاه یحیی" به "برادران یوسف" تشبیه شده است ، "به اوج ماه رسید" کنایه از به فرمانروایی رسیدن است . معنی بیت : یوسف (شاه منصور) بر خلاف میل برادران حسودش (شاه یحیی) از ته چاه بالا آمد و به پادشاهی مصر (فارس) رسید .
6. (صوفی = پشمینه‌پوش ریاکار - دجّال = کذّاب ، بسیار دروغگو ، لقب مسیح کذّاب است که پس از ظهور امام زمان خروج می‌کند گفته اند که : چشم راستش مالیده شده و چشم چپش در میان پیشانی واقع است - فعل = کردار - مُلحِد = کافر - دین پناه = پشتیبان دین) "صوفی دجّال فعل" به نظر می رسد که اشاره به "شاه یحیی" باشد اما در "تاریخ عصر حافظ" نوشته شده که ظاهراً منظور "امیر تیمور گورکانی" است ، در نسخه‌ی خانلری "دجّال کیش" آمده . بسیاری از اهل تسنن "مهدی" را منحصر در شخص خاصی نمی‌دانند ، بلکه معتقدند در هر عصری ممکن است کسی برای نجات مردم از ستم ظهور کند . بنا به عقیده شیعه ؛ "مهدی" نام دیگر محمد بن حسن عسکری ، مکنّی به ابوالقاسم ، امام دوازدهم است که در سال 255 هـ . ق (875 م) در سامرا متولّد و در پنج سالگی پس از شهادت پدرش به امامت رسید و از نظرها غایب شد و فقط از طریق چهار نائب خود تا سال 326 هـ.ق (غیبت صغری) با شیعیانش ارتباط داشت و از آن به بعد در غیبت کبری به سر می‌برد تا آن زمان که زمین پر از ستم و بیدادگری گردد به امر خدا ظهور خواهد کرد و زمین را پر از عدل و داد خواهد نمود . بسوز در اینجا به معنی از حسادت بسوز است . معنی بیت : پشمینه‌پوش ریاکار دروغگوی کافر ( شاه یحیی یا امیر تیمور ) کجاست ؟ به او بگو که از حسادت بسوز زیرا که هدایتگر پشتیبان دین (شاه منصور) به فرمانروایی رسید .
7. "باد صبا" در اشعار فارسی پیک معشوق و پیام رسان عاشق است . معنی بیت : ای باد صبا ؛ به شاه منصور بگو که از آتش دلسوز و دود آهی که در فراقش داشتم چه ها بر سرم آمده . ( بگو که در فراقش چه بلاها که نکشیدم ) .
8. در اینجا تشبیه مضمر زیبایی به کار رفته ؛ حافظ خود را به "کاه" تشبیه کرده ، کاه از زیر و از درون و آرام‌آرام می‌سوزد و شعله‌ای از آن بر‌نمی‌خیزد ، بلکه تنها دود آن پیداست . معنی بیت : در ادامه‌ی بیت قبل می‌گوید که اگر چه در ظاهر نشان نمی‌دادم ولی در غم فراق تو ای پادشاه ! همانند کاه ، آرام‌آرام از درون می‌سوختم و فقط آه می‌کشیدم .
9. (مرو به خواب = غافل مباش ، به خواب نرو - بارگاه قبول = اضافه تشبیهی ، پذیرفته شدن به درگاه محبوب) معنی بیت: متوجه باش که حافظ به خاطر خواندن قرآن و دعای نیمه شب و درس صبگاهی به درگاه محبوب پذیرفته شده است .
· آل مجتبی : "مرو به خواب" شاید خطاب به حسود و رقیب باشد به این معنی که ؛ از حسادت خواب به چشمت نیاید .