ساخـــــــــتار قطعه، ترجیع بند،ترکیب بند و چهارپاره

ساختار : قطعه / ترجیع بند / ترکیب بند و چهارپاره
قطعـــــــــــه :
قطعه شعری است که معمولاً مصراع های اولین بیت آن هم قافیه نیستند ولی مصراع دوم تمام ادبیات آن هم قافیه اند. طول قطعه دو بیت یا بیشتر است.
......................الف///////// ...................... ب
...................... ج ////////// ...................... ب
...................... د ////////// ...................... ب
قطعه را بیشتر در بیان مطالب اخلاقی و تعلیمی و مناظره و نامه نگاری بکار می برند.
قدیمی ترین قطعه ها مربوط به انوری وابن یمین است و از بین شاعران معاصر پروین اعتصامی بیشتر اشعارش را در قالب قطعه سروده.
گاهی بیت اول مصرع هم میاید مانند رباعی و دوبیتی تشخیص ان فقط وزن شعر میباشد
مثـــــــال :
او را چنارگفت که امروز ای کدو ----- باتو مراهنوز نه هنگام داوری است
فردا که بر من و تو وزد باد مهرگان ----- آنگه شود پدید که نامرد و مرد کیست!!! (انوری)
....................................................................................
ترجیــــع بند :
ترجیع بند از چند قطعه شعر تشکیل شده است که هر کدام از این قطعه شعرها دارای قافیه و وزن یکسان هستند و در آخر هر رشته شعر یک بیت یکسان با قافیه ای جداگانه تکرار می شود.
ترجیع یعنی بازگشت به بیت ثابت بعد از دو یا چند بیت.
بهترین ترجیح بندهای مربوط به سعدی ، هاتف و فرخی است.
مثــــــال از سعدی:بشینم و صبر پیش گیرم/دنباله ی کار خویش گیرم(بندترجیع)
ای دل نه هزار جهد کردی .....کاندر طلب هوا نگردی
هم چاره تحملست وتسلیم.......ورنه بکدام جهد مردی
بشینم و صبر پیش گیرم/دنباله ی کار خویش گیرم(ثابت )
ای خام، من این چنین در آتش ----- عیبم مکن ار برآورم جوش
تا جهد بود به جان بکوشم ----- و آنگه به ضرورت از بن گوش
بشینم و صبر پیش گیرم/دنباله ی کار خویش گیرم( بیت ثابت)
ای بر تو قبای حسن چالاک ----- صد پیرهن از جدائیت چاک
پیشت به تواضع است گویی ----- افتادن آفتاب بر خاک
ما خاک شویم و هم نگردد ----- خاک درت از جبین ما پاک
مهر از تو توان برید هیهات ----- کس بر تو توان گزید حاشاک
بشینم و صبر پیش گیرم/دنباله ی کار خویش گیرم(بیت ثابت)
در ابیات ترجیع بند بیت ترجیع ثـــــابت است.
.............................................................................
ترکیـــب بند :
ترکیب بند مانند "ترجیع بند" است و تنها تفاوت آن این است که بیت تکرار شده در بین قطعه های شعر ثــابت نیستند متغیرند .
از ترکیب بندهای معروف ترکیب بند محتشم کاشانی در توصیف واقعه ی کربلاست
مثـــال از وحشی:
دوستان شرح پریشانی من گوش کنید / داستان غم پنهانی من گوش کنید
قصه بی سر و سامانی من گوش کنید / گفت و گوی من و حیرانی من گوش کنید
شرح این آتش جانسوز نهفتن تا کی----- سوختم سوختم این سوز نهفتن تا کی
روزگاری من و دل ساکن کویی بودیم / ساکن کوی بت عربده جویی بودیم
عقل و دین باخته، دیوانه رویی بودیم / بسته سلسله ی سلسله مویی بودیم
کس در آن سلسله غیر از من و دل بند نبود ----- یک گرفتار از این جمله که هستند نبود
نرگس غمزه زنش این همه بیمار نداشت / سنبل پر شکنش هیچ گرفتار نداشت
این همه مشتری و گرمی بازار نداشت / یوسفی بود ولی هیچ خریدار نداشت
اول آن کس که خریدار شدش من بودم ----- باعث گرمی بازار شدش من بودم
....................................................................................
چهــــار پاره :
چهارپاره" از قالب های جدید است که همزمان با شعر نو بوجود آمده است.
"چهارپاره" مجموعه ای از دو بیتی هایی است که در کل یک شعر را می سازند.
دو بیتی های تشکیل دهنده چهارپاره از لحاظ قافیه با هم تفاوت دارند. ولی معنی ان یکیست.
مثــال :
کند وی آفتاب به پهلو فتاده بود ----- زنبورهای نور زگردش گریخته
در پشت سبزه های لگدکوب آسمان----- گلبرگ های سرخ شفق تازه ریخته
کف بین پیرد باد درآمد ز راه دور ----- پیچیده شال زرد خزان را به گردنش
آن روز میهمان درختان کوچه بود ----- تا بشنوند راز خود از فال روشنش
در هر قدم که رفت درختی سلام گفت----- هر شاخه دست خویش به سویش دراز کرد
او دست های یک یکشان را کنار زد ----- چون کولیان نوای غریبانه ساززد
آن قدر خواند که زاغان شامگاه ----- شب را ز لابلای درختان صدا زدند
از بیم آن صدا به زمین ریخت برگ ها----- گویی هزار چلچله را در هوا زدند
شب همچو آبی از سراین برگ ها گذشت ----- هر برگ همچو نیمه دستی بریده بود
هر چند نقشی از کف این دست ها نخواند ----- کف بین باد طالع هر برگ دیده بود
(نادر نادرپور)
عفم کنید از کمی و کاستی توضیحات.