هشت صد سال موسیقی ایران و ترکیه!
دوستی هشتصدساله موسیقی ایران و ترکیه در گفت‌وگو با رضا والی
دانشگاه کارنگی ملون (Carnegie Mellon) در آمریکا ماه گذشته میزبان جشنواره موسیقی "سه‌گاه" بود؛ جشنواره‌ای که برای بررسی و شناساندن جنبه‌های گوناگون موسیقی ایران و ترکیه برگزار شد. این دو کشور به دلیل همسایگی، در کنار برخوردهای سیاسی، سده‌هاست که داد و ستد‌های فرهنگی نیز داشته‌اند؛ موضوعی که کمتر در برنامه‌های فرهنگی به آن توجه می‌شود.
جشنواره "سه‌گاه" با کوشش تعدادی از انجمن‌های فرهنگی-دانشجویی ایرانی و ترک، و همچنین دانشکده موسیقی دانشگاه کارنگی ملون سازماندهی شد و طی سه روز به ارائه موسیقی سنتی ایران و ترکیه، نشست‌های آموزشی و ساخته‌های مدرن آهنگسازان این دو کشور پرداخت.
تلاش‌های اصلی برای برگزاری این جشنواره از سوی رضا والی، آهنگساز ایرانی مقیم آمریکا صورت گرفته بود. رضا والی در کنار فعالیت‌های گسترده آهنگسازی و آموزشی، با همکاری شماری از استادان موسیقی ایرانی و فعالان فرهنگی، مرکزی برای شناساندن موسیقی ایران در دانشگاه کارنگی ملون ایجاد کرده است.
تکیه بر نزدیکی‌های موسیقی ایران و ترکیه
رضا والی به بی بی سی فارسی می‌گوید: "در خاورمیانه، موسیقی ایران و ترکیه بیش از دیگر فرهنگ‌های موسیقایی به هم نزدیک هستند. ما نوشته‌هایی در زمینه موسیقی از نظریه پردازانی مانند فارابی، صفی الدین اُرمَوی و عبدالقادر مراغه‌ای داریم که درباره سیستم موسیقی ایران نوشته‌اند و آنچه روایت کرده‌اند بسیار شبیه به ساختار موسیقی رایج در ترکیه هم هست. در جشنواره "سه‌گاه" ما تلاش کردیم روی این نزدیکی‌ها تاکید کنیم."
والی به رفت و آمد نوازندگان ایرانی به دربار عثمانی در زمان صفویان اشاره می‌کند و می‌افزاید: "سه‌گاه که امروزه به عنوان یکی از دستگاه‌های موسیقی ایرانی شناخته می‌شود در آن زمان به عنوان یک مقام در موسیقی ایران و ترکیه مطرح بوده است. یک سری از این مقام‌ها در موسیقی ایران تغییر پیدا کرده‌اند ولی در موسیقی ترکیه همچنان حفظ شده‌اند، تا حدی که امروزه میان سه‌گاهی که در ایران می‌نوازند و سه‌گاه رایج در موسیقی ترکیه، تفاوت‌هایی می‌بینیم. ولی حدس می‌زنم که با توجه به اسناد تاریخی، دست‌کم بخشی از موسیقی کهن ایران در حدود سده پانزدهم میلادی، امروزه در موسیقی ترکیه هنوز اجرا می‌شود. چون اطلاعات عمده ما از موسیقی ایران از سده نوزدهم میلادی است که سیستم دستگاه پدید آمده است ولی اطلاعات گسترده‌ای از موسیقی ایرانی در سده‌های پیش از آن نداریم. "
در جشنواره سه‌گاه، موسیقی ایران و ترکیه در فرم‌های گوناگونی به شنوندگان ارائه شدند: موسیقی سنتی با سازهای سنتی، تکنوازی، همنوازی و آثار مدرن آهنگسازان دو کشور که تاثیراتی از موسیقی سنتی کشورشان را هم در خود دارند. در یکی از بخش‌های برنامه از نوازندگان ایران و ترکیه خواسته شد تا سه‌گاهِ رایج در موسیقی ایران و ترکیه را بنوازند.
رضا والی می گوید: "نتیجه این کار این بود که متوجه شدیم گرچه سه‌گاه در این دو فرهنگِ موسیقایی به مرور زمان با هم تفاوت زیادی پیدا کرده‌اند اما هنوز اشتراکاتی نیز دارند از جمله اینکه تاکیدها در سه‌گاهِ هر دو، با اندک تفاوتی، هنوز روی درجه سوم مقام (شاهد) هستند. ما یک بداهه نوازی جالب در سه‌گاه از اسماعیل لومانوفسکی داشتیم که نه تنها به موسیقی ترکیه مسلط است بلکه با موسیقی بالکان که تاثیر زیادی در موسیقی ترکیه داشته نیز آشنایی زیادی دارد. از سویی داریوش ثقفی، استاد موسیقی ایرانی، روی سنتور بداهه نوازی داشت و سپس درباره آنچه نواختند بحث‌های زیادی صورت گرفت تا نه تنها روابط موسیقی سنتی ایران و ترکیه را نشان دهیم بلکه از تاثیر آنها روی موسیقی معاصر دو کشور هم صحبت کنیم. به همین خاطر، برای نمونه، در یک شب از جشنواره، لیلا رمضان، پیانیست ایرانی، کارهایی از آهنگسازان معاصر ایران و ترکیه را برای شنوندگان اجرا کرد."
ساختار یکپارچه موسیقایی در خاورمیانه
رضا والی بر این باور است که از سده هشتم تا هجدهم میلادی در خاورمیانه یک ساختار موسیقایی مشترک به نام سیستم "مقام" در جریان بوده؛ ساختاری کمابیش یک دست که تا شمال آفریقا و جنوب اسپانیا نیز گسترش پیدا کرده بوده است.
آقای والی این ساختار را با شرایطی که در سده هجدهم میلادی در اروپا پیش آمد مقایسه می‌کند و می‌گوید: " در سده هیجدهم میلادی در موسیقی اروپا موضوع گام معتدل پیش آمد؛ در نتیجه موسیقی در آلمان، فرانسه، بریتانیا و ... کمابیش به ساختار یکسانی رسیدند، اما در رابطه با ایران و خاورمیانه - به دلایلی که برای من هنوز دقیقا روشن نیست - ساختار موسیقی تغییر پیدا کرد؛ یعنی تقریبا از آغاز سده نوزدهم در موسیقی ایران، سیستم دستگاهی جایگزین سیستم مقامی می‌شود."
رضا والی ابراز امیدواری می‌کند که بتوان با غلبه بر مشکلات مالی، "جشنواره سه گاه را ادامه دهد تا برنامه‌هایی اجرایی و بحث درباره جنبه‌های مشترک موسیقی ایران با دیگر موسیقی‌های پیرامون آن گسترش پیدا کند.
آقای والی از کمبود فعالیت‌های اجرایی و آموزشی در این زمینه گله‌مند است و معتقد است نگاه این کشورها بیشتر به سوی غرب معطوف شده تا ریشه‌های مشترک میان خودشان.
کنسرتویی برای کمانچه، نی و ارکستر مجلسی
رضا والی برای جشنواره سه‌گاه، یک کنسرتو برای نی، کمانچه و ارکستر مجلسی ساخته است. این اثر در دستگاه سه‌گاه آفریده شده و با تکنوازی خسرو سلطانی (نی) و کیان سلطانی (کمانچه) با همراهی ارکستر مجلسی به رهبری دانیل کورتیس در جشنواره اجرا شد. دستگاه سه‌گاه از جمله دستگاه‌های موسیقی ایرانی شناخته شده که به شدت با ارکستراسیون غربی سر ناسازگاری دارد و آهنگسازانِ این سبک به همین خاطر، چندان به سراغش نمی‌روند. اما رضا والی همین تضاد را جذاب یافته و تصمیم گرفته "سه گاه" را به گونه‌ای دیگر در آهنگسازی برای ارکستر غربی به کار گیرد.
آقای والی سه‌گاه را یکی از زیباترین دستگاه‌های موسیقی ایرانی می داند و می‌گوید استراتژی او برای نوشتن این اثر، توجه به همین تفاوت‌ها و تنش ها بوده است.
او می گوید: "به جای آنکه بخواهم سه‌گاه را به زور در فرم غربی جای دهم، تصمیم گرفتم تضاد آن و موسیقی غرب را با زبان موسیقی بیان کنم. ارکستر غربی نمی‌تواند فواصل سه‌گاه را بزند. در نتیجه در این اثر، دو ساز ایرانی به کار گرفته‌ام که کاملا سه‌گاه ایرانی را می نوازند. در کنار آنها ارکستر اروپایی قرار دارد که بخش خود را در گام اروپایی می‌نوازد. در ارکستر تنها پنج ساز زهی همراه با چنگ - که در سه‌گاه کوک شده - فواصل سه‌گاه را می‌نوازند. سناریوی من در ساخت اثر این بوده که گویی ارکستر نمی‌تواند بفهمد تکنوازان چه می‌کنند؛ در نتیجه خشمگین می‌شود. آکوردهایی برای ارکستر نوشته‌ام که وقتی می‌شنوید حس می‌کنید ارکستر در حال شلیک کردن است. اینجا در واقع تنش‌هایی که به آنها اشاره کردم به خشونت کشیده می‌شود ولی به مرور به یک نوع کنارآمدن می رسد. ارکستر تلاش می‌کند نغمه‌های تکنوازان را بفهمد، مانند رِنگی در سه‌گاه. در طول قطعه، این دو فرهنگِ متفاوت، تلاش می‌کنند یکدیگر را بفهمند."
کنسرتو برای نی، کمانچه و ارکستر در جریان جشنواره سه‌گاه ضبط شده و قرار است همراه با آثار دیگری از رضا والی در آینده نزدیک منتشر شود. در جشنواره سه گاه چندین کارگاه برای شناساندن سازهای ایران و ترکیه نیز برگزار شد و همچنین اطلاعات تاریخی درباره پیوندهای هشتصد ساله موسیقی این دو کشور به صورت نوشتاری همراه با لینک های اینترنتی در اختیار شنوندگان قرار داده شد. گردانندگان جشنواره سه‌گاه معتقد بودند این برنامه نخستین جشنواره برای بررسی همزمان موسیقی ایران و ترکیه در آمریکا بوده است.
پژمان اکبرزاده
پیانیست و پژوهشگر موسیقی