تضاد معانی و مضامین در شعر بیدل دهلوی(قسمت دوم)

تضاد معانی و مضامین در شعر بیدل دهلوی(قسمت دوم)
دکتر رجب توحیدیان استایار و عضو هیات علمی تمام وقت دانشگاه آزاد اسلامی واحد سلماس
نرمخویی و ملایمت: مضمون فوق در شعر بیدل در دو صورت متضاد از هم مورد استعمال واقع شده است؛ نگاه بیدل زمانی به آن مثبت است و به آن دعوت می کند و زمانی نیز نگرشش نسبت به آن منفی بوده و از آن بر حذر می دارد. در نگرش مثبت به مضمون فوق گوید:
درشتــــان را ملایــم طینتی هایم خجل دارد زبان از نـــرم گویی سرنگون افکند دندان را(ج1: 201)
گر به نرمی خو کند طبعت حلاوت صید توست هر کجـا مومی است دام نگبین گردیده است(همان:478)
در ملایمتـــــی زن ز حـــــــاسد ایمن باش که شعله را به خس و خار نیست جنگ درآب(همان: 277)
طریق خلق داری، سنگ بر ســـاز درشتی زن نهــــال رأفت از وضع ملایــم می دهد آبش(ج2: 884)
در جای دیگر با تأسی از صائب[1] و با بهره گیری از اسلوب معادله ، برخلاف عقاید پیشین گوید:
ما ضعیفــــــان را ملایــم طینتی دام بلاست مشکل است از روی خاکستـر گذشتن مور را(ج1: 198)
نرم خویان را نبـــــاشد چـــاره از وضع نیاز هرکجا آبی است بیدل! سوی پستی مایل است(همان: 431)
نقش بوریا: مضمون فوق از جمله ی مضامینی است که در اشعار سبک هندی از جمله صائب و بیدل از بسآمد بسیار بالایی برخوردار بوده و به جهت خلق معنی جدید و بیگانه ، در دو صورت متضاد از هم مطرح شده است. بیدل با تأسی از صائب و دیگر شعرای هم سبک خویش[2]، در نگاه مثبت به آن گوید:
کــــــی پریشان می کند باد غرور اجزای من نسخه ی خاک مرا شیرازه نقش بوریاست(همان: 341)
نگـــــردد سایـــه ی بال هم دام فریب من هنوزم استخوان جوهر ز نقش بوریا دارد(همان: 670)
در جای دیگر با تأسی از شعرای پیشرو سبک هندی از جمله صائب[3] در نگرش منفی به آن گوید:
پیش مـــــا آزادگــــــانِ دشت فقــر دامگاه مکـر، نقــــــش بوریاست(همان: 468)
نقش قدم: بیدل با تأسی از افکار و اندیشه ها و مضامین شعری صائب و کلیم، در نگرش مثبت به نقش قدم(پا) گوید:
نیست در دشت طلب، بــــا کعبه ما را احتیاج سجده گاه ماست هر جــا نقش پا افتاده است(همان: 282)
پس از مطالعـــــــه ی نقش پــــا یقینم شد که هرزه تازم و جـــام جهان نمــا اینجاست(همان: 447)
بــــــرون نقش قـدم گردی از تسلی نیست سراغ مقصد تسلیـــم خــــاکساران گیــــر(ج2: 828)
در نگرش منفی به نقش پا، که بسامد آن در مقایسه با نگرش مثبت آن کم است، می گوید:
نقش پا در هیــچ صورت پایـه ی عزّت ندید سایه هــم خشت هـوس کم چید بر بنیاد ما(ج1: 84)
سراغ منـــزل مقصد مپرس از ما زمین گیران به سعی نقش پا راهـی نمی گردد سفید اینجا(همان: 223)
نیست نقش پـا به گلــزار خرامت جلوه گر فتـر برگ گـــل از دست بهـار افتاده است(همان: 381)
نگین و نقش آن:
بیدل در نگاه مثبت به آن که یک حقیقت ثابت و متعارف است، گوید:
به رنگ نقش نگیـــــن بیدل! از سبکـروحی نشته ایم و ز مـا همان جای ما خالی است(همان: 305)
بیدل همچون صائب ، از زاویه ای دیگر بدان نگاه کرده و در نگاه منفی به آن گوید:
به عـــزّت عالمی جان می کند اما ازین غافل که در نقش نگیــن معراج می باشد دنائت را(همان: 130)
چــــــون نقش نگیــــن مسند اقبال میآرای ای خفته فروتر ز زمین این چه نشست است؟(همان: 419)
ذوق شهرت هـا دلیل فطرت خام است و بس صورت نقش نگیـن خمیــازه نام است و بس(ج2: 862)
وحدت و کثرت:بیدل در نقش عارفی وحدت بین، با استفاده از عنصرتمثیل و اسلوب معادله ، به جهت خلق معنی و مضمون جدید ، در خصوص ارتباط وحدت و کثرت می گوید :
وحدت و کثرت چو جسم و جان درآغوش همند کاروان روز و شب را در دل هم منزل است(ج1: 318)
با همه کثرت شمــاری غیر وحدت باطل است یک یک آمـد بـر زبان از صد هزار اعداد ما(همان: 84)
بعد ، بر خلاف افکار و عقاید پیشین، معتقد است که میان وحدت و کثرت ارتباطی نیست:
تاب و تب موج و کف، خـــــارج دریا شمار قصه ی کثرت مخوان ،بیدل ما وحدتی است(همان: 408)
وحـدت چه خیال است توان یافت به کثرت؟ چون ریشه دوانیـــد نمـــــو ، دانـه نباشد(همان: 647)
هما و سایه ی بال هما:
بیدل با موافق خوانی و همنوا با عرف و هنجار ادبی، در نگرش مثبت به هما و سایه بال هما گوید:
از قنــاعت بـــــود ما را دستگـــاه همتی چـــون هما در ظـلّ خود بال کرم داریم ما(همان: 236)
معنی دولت سرا پـــا صورت افتــــادگی است از تواضع سایـه بــــال همــــا افتاده است(همان: 402)
بیدل با مخالف خوانی و هنجار شکنی، و همنوا با صائب و دیگر شعرای سبک هندی[4] در نگرش منفی به آن گوید:
هشدار کـــــــه در سایه ی دیـــــوار قناعت خوابی است که در زیر پـر و بال هما نیست(همان: 449)
منــــت سایه ی اقبــــال ز آتــش کم نیست گر همــــا بــال گشاید بـــه سر من تیغ است(همان: 470)
نتیجه گیری:
با تفحّص در سبك پر رمز و راز هندي و شعراي نامدار اين سبك از جمله بیدل دهلوی، مي توان چنين نتیجه گیری كرد كه در اين سبك بر عكس دیگر سبك هاي شعري ، چون شاعر جهت دستیابی به «معني بيگانه » ، معاني و مضامين شعري خود را از عناصر و پديده هاي حسيّ پيرامون خود اخذ كرده و هر نگاه نافذش در بردارنده ی معني و مضمون بكري است ؛ تنوع و تضاد معاني و مضامين و پرهيز از مضامين كليشه اي و سنّتی رايج در ادب فارسي ، به مراتب بيشتر از ساير دوره هاست.البته چنين نيست كه شعراي قبل(شعرای سبک خراسانی و عراقی) ، با استفاده از امور محسوس و عيني پيرامون خود به آفرينش مضامين و موضوعات بكر شعري نپرداخته يا كم پرداخته اند؛ چون نگاه شعرای سبک هندی ، نسبت به طبيعت و مظاهر آن ، به جهت خلق معنی بیگانه ، اندیشمندانه تر و تیزبینانه تر و هنرمندانه تر از سبک های پیشین است ، بسآمد تنوّع معانی و مضامین ، بخصوص مضامین متضاد ، در شعر آنان در مقایسه با سبک های پیشین بیشتر است. در شعر بیدل با تأسی از شعرای پیشرو سبک هندی، نظیر: کلیم کاشانی و صائب تبریزی و ... ، به علل: فکر مضمون تراشی و مضمون آفرینی، نیندیشیدن به محور عمودی ابیات، پر گویی، عدم ثبات شخصیت فکری و اعتقادی، عدم انسجام روحی و روانی، نبود تجربیات اصیل و منسجم ، نگرش عاطفی و احساسی به عناصر شعری و موجودات محیط اطراف و طبیعت پیرامون خود و... به معانی و مضامین و اندیشه های شاعرانه ی بکر و متناقضی بر می خوریم که حتی در اشعار شعرای شاخص سبک خراسانی و عراقی ، نمود و نشانه ای از آن معانی و مضامین متناقض و اندیشه های بکر شاعرانه ، نمی توان به دست داد . شعرای این سبک از جمله بیدل، براساس علل و عواملی که مطرح گردید، در خصوص موضوع های اساطیری، تاریخی، مذهبی و ادبی و پدیده های محیط اطراف و طبیعت پیرامون خود به خلق معانی و مضامین جدید پرداخته اند. یک عنصر و پدیده ی شعری و یا یک واقعیت متعارف را که بیشتر برگرفته از محیط اطراف آنهاست ، از جنبه ها و زاویه های دید مختلف مورد بررسی قرار داده و درباره ی آن به قضاوت می نشینند. بیدل دهلوی که جامع جمیع اکثر شعرای سبک هندی به شمار می آید، با تأسی از شعرای قبل از خود، از زوایای دیدِ مختلفی به عناصر و پدیده های محیط اطراف خود نگریسته است. به عنوان مثال، در نگرش مثبت به سرو، که یک واقعیت متعارف و ثابت است، می گوید:
صدق کیشان را فلک در خاک بنشاند چو تیر سرو این گلشن به جرم راستی پا در گل است(دیوان،1384،ج1: 431)
در جای دیگر با تأسی از شعرای قبل از خود نظیر: کلیم و صائب ، بر اساس زاویه ی دید جدیدی که نسبت به سرو داشته، در نگرش منفی به آن می گوید:
مجـــــو ز مـــردم بی معــــرفت دم تسلیم ز سرو از ره بـــی حاصلـــی خمیــدن رفت (همان: 291)
[1] - نرمی ز حد مبر که چو دندان مار ریخت
هر طفــــل نی سوار کنـــــــــــد تازیانه اش(غ5055ج5ص2434)
[2] - صائب:
زنقش اطلس و دیبــــــــــا موافقت مطلب
که نقش هــای موافق به بوریا بسته است(غ1744ج2ص858)
واعظ قزوینی:
به زینت در و دیــــــوار نیستـــــــم مایل
که نقش خانــــــــــه ی من، نقش بوریا باشد(دیوان،1359: 174)
[3] - چه سان آید برون از زیر دیوار گرانجانی؟
تن زاری که در ششدر ز نقش بوریـــا باشد(غ3088ج3ص1498)
[4] - سری به افسر آزادگــــــــی سزاوار است
که جــــــــا به سایـــــــه ی بال هما نمی گیرد (غ3802ج4ص1830)
تأثیر تبریزی:
منّــت کُشنــده تــــر بود از درد استخـــوان
مرغـــوب نیست سایـــه ی بــــال همـا مرا (دیوان،1373: 243)
گــــــــویا که نیست با خبر از درد استخوان
گوید کسی که سایه ی بال هما خوش است (همان: 331)
منابع و مآخذ
کتاب ها:
1- آرین پور، یحیی،1350، از صبا تا نیما، ج1، چ اول، تهران: موسسه ی انتشارات فرانکلین
2- امیری اسفندقه، مرتضی،1389، سوانح اوقات (نگاهی به احوال و آثار بیدل دهلوی) ،چ اول، تهران: توسعه ی کتاب ایران (تکا)
3- براون، ادوارد،1316، تاریخ ادبیات ایران، ج4، ترجمه ی: رشید یاسمی، تهران: ابن سینا
4- بیدل دهلوی، میرزا عبدالقادر،1384، دیوان، 2 جلدی، به تصحیح: اکبر بهداروند، چ اول، تهران: سیمای دانش
5- بیگدلی، آذر،1338، آتشکده ی آذر، به کوشش: دکتر حسن سادات ناصری، تهران: امیرکبیر
6- تأثیر تبریزی، محسن،1373، دیوان، تصحیح: امین پاشا اجلالی، چ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی
7- تمیم داری، احمد،1389، عرفان و ادب در عصر صفوی، چ اول، تهران: حکمت
8- جویای تبریزی،1378، دیوان، به اهتمام: دکتر پرویز عباسی داکانی، چ اول، تهران: برگ
9- حافظ، خواجه شمس الدین محمد،1374، دیوان، قزوینی- غنی، با مجموعه ی تعلیقات و حواشی: علامه محمد قزوینی، به اهتمام: عبدالکریم جربزه دار، چ پنجم، تهران: اساطیر
10- حسین پور چافی، علی، 1385، بررسی و تحلیل سبک شخصی مولانا در غزلیات شمس، چ اول، تهران: انتشارات سمت
11- خاتمی، احمد1374، پژوهشی در نثر و نظم دوره ی بازگشت ادبی، چ لول، تهران: موسسه ی انتشاراتی پایا
12- خاقانی، 1374، دیوان، به کوشش: دکتر ضیاء الدین سجادی، چ پنجم، تهران: زوّار
13- زاهد تبریزی، میرزا قاسم، 1389، دیوان غزلیات، با مقدمه و تصحیح: دکتر عبدالله واثق عباسی و سهیلا مراد قلی، چ اول، دانشگاه سیستان و بلوچستان
14- سعدی، 1374، کلیات سعدی، مقدمه و شرح حال: جلال الدین همایی، حواشی: محمود علمی(درویش)، چ اول، تهران: جاویدان
15- ----- ،1375، بوستان (سعدی نامه) ، تصحیح و توضیح: غلامحسین یوسفی، چ پنجم، تهران: خوارزمی
16- شبستری، شیخ محمود،1382، گلشن راز، به اهتمام: دکتر کاظم ذزفولیان، چ اول، تهران: طلایه
17- شمس العلمای گرگانی، حاج محمد حسین،1377، ابدع البدایع (جامع ترین کتاب در علم بدیع فارسی)، چ اول، تبریز: احرار
18- شمس لنگرودی، محمد،1367، گردباد شور جنون (سبک هندی، کلیم کاشانی و گزیده ی اشعار)، چ دوم، تهران: نشر چشمه
19- شمیسا، سیروس، 1374، کلیات سبک شناسی، چ سوّم، تهران: فردوس
20-صائب تبریزی، محمدعلی،1375، دیوان ، 6 جلدی ، به اهتمام: دکتر محمد قهرمان، چ سوم، تهران: علمی و فرهنگی
21- --------،-------، 1345، دیوان، با حواشی و تصحیح و خط خود شاعر، با مقدمه: کریم امیری فیروز کوهی، تهران: انجمن آثار ملی
22- صفا، ذبیح الله،1372، تاریخ ادبیات در ایران، ج پنجم، بخش اول ، چ سیزدهم، تهران: فردوس
23- طغیانی، اسحاق،1385، تفکر شیعه و شعر دوره ی صفوی، چ اول، اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان
24- غنی کشمیری، محمد طاهر، دیوان، به کوشش: احمد کرمی، چ اول، تهران: انتشارات ما
25- قدسی مشهدی، حاجی محمد جان،1375، دیوان، مقدمه و تصحیح و تعلیقات: محمد قهرمان، چ اول، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد
26- قهرمان، محمد ،1390، صیّادان معنی (برگزیده ی اشعار سخن سرایان شیوه ی هندی)، چ دوم، تهران: امیرکبیر
27- کلیم کاشانی، ابو طالب،1376، کلیات،2 جلدی، به تصحیح و مقدمه و تعلیقات: مهدی صدری، چ اول، تهران: همراه،
28-محمدی، محمد حسین،1374، بیگانه مثل معنی (نقد و تحلیل شعر صائب و سبک هندی) ، چ اول، تهران: میترا
29- مولانا، جلال الدین محمد بلخی، 1376، کلیات دیوان شمس تبریزی، با مقدمه و تصحیح محمد عباسی، چ هشتم، تهران: نشر طلوع
30- نسیمی، عمادالدین،1368، دیوان ، به کوشش: سید علی صالحی، چ اول، تهران: انتشارات تهران
31- نیاز کرمانی، سعید، 1367، سخن اهل دل ، ج اول ، چ اول، تهران: پاژنگ
32- واعظ قزوینی، ملّا محمد رفیع، 1359، دیوان، به کوشش: سادات ناصری، چ اول، تهران: موسسه مطبوعاتی علی اکبر علمی
33- هدایت، رضاقلیخان، 1336، مجمع الفصحاء ، به کوشش: مظاهر مصفا، تهران: امیر کبیر
34- هرومل سدارنگانی،2435، پارسی گویان هند و سند ، تهران: بنیاد فرهنگ ایران
35- همام تبریزی، 1370، دیوان، به تصحیح: دکتر رشید عیوضی، چ دوم، تهران: نشر صدوق
مجله ها و مقالات:
36- باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، 1390،« فکر رنگین صائب»، ماهنامه بخارا ، سال چهاردهم، شماره 85: صص 109-108
37- توحیدیان ، رجب ، 1388، «تضاد معانی و مضامین در دیوان صائب تبریزی»، اندیشه های ادبی، فصلنامه ی علمی- پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک، سال اول از دوره ی جدید، شماره ی دوم: صص 117-87
38- ----- ، ---- ،خان چوبانی اهرنجانی، عزیزه، 1390، «صائب ، همدم دارالامان خاموشی»، پژوهش نامه ی فرهنگ و ادب، نشریه ی دانشکده ی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد واحد رودهن، سال هفتم، شماره ی دوازدهم: صص 36-35
39- -----، -----، نصرتی، عبدالله، 1391، «تضّاد معانی و مضامین و تناقض گویی در شعر کلیم کاشانی»، فصلنامه ی تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، علمی- پژوهشی، سال پنجم، شماره ی چهارم، شماره پی در پی: 18: صص 72-57
40- حاکمی والا، اسماعیل و پژوهش، پرنوش،1388،«جست و جوی نهاد های اجتماعی در شعر کلیم کاشانی»، پژوهش نامه ی فرهنگ و ادب، نشریه دانشکده ادبیات فارسی دانشگاه آزاد واحد رودهن، سال پنجم، شماره ی هشتم: ص 175
41- حسن پور آلاشتی، حسین،1384، «معنی بیگانه در شعر صائب تبریزی»، نشریه ی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال48، شماره ی مسلسل 196: صص77-75
42- حکیم آذر، محمد،1384،« انحراف از نُرم در شعر صائب تبریزی»، فصلنامه ی زبان و ادبیات فارسی واحد اراک، سال اوّل، شماره ی دوم : صص 47-43
43- ----- ، ---- ، 1385، «هنجار شکنی در شعر صائب تبریزی» ، مجله ی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب ، شماره ی هفتم: صص 45-44
44- طاهری ، قدرت الله،1389، «چهار فرضیه در علل نبود تفکر بنیادین در شعر سبک هندی» ، کهن نامه ادب پارسی ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال اول ، شماره دوم: ص 93
45- فلّاح، مرتضی ،1387، «سه نگاه به مرگ در ادب فارسی»، فصلنامه علمی- پژوهشی «پژوهش زبان و ادبیات فارسی» پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، شماره ی یازدهم : صص223
46-محمدی، علی،1388،«بررسی انتقادی معنا و اندیشه های بیدل در آیینه یک غزل» ،«پژوهش زبان وادبیات فارسی»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی تهران ، شماره چهاردهم: ص 157
47- مؤتمن ، زین العابدین ،1371، «نظریه نگارنده راجع به صائب»، در: صائب و سبک هندی در گستره ی تحقیقات ادبی، به کوشش و تألیف: محمد رسول دریا گشت، تهران: نشر قطره:صص409-408