آرایه جناس و انواع آن

جناس:آوردن کلماتی است در شعر و نثر که از نظر معنی کاملاً متفاوت اند، اما از نظر
شکل ظاهری و تلفظ گاهی با هم شباهت کامل دارند و گاهی اختلافشان فقط دریک مصوت یا صامت است .
چنان دید بر روی دشمن ز خشم
که شد ساخته کارش از زهر چشم
: اختلاف دو واژه ی «خشم و چشم» در صامت «خ» و « چ» است .
جناس بر دو نوع است : 1- جناس تام 2- جناس ناقص
جناس تام :اشتراک در حرف و احتلاف در معنی .
مثال : « بر او راست خم کرد چپ کرد راست »
در این مصراع « راست » اول به معنی دست راست و « راست » دوم به معنی مستقیم است .
جناس ناقص بر سه قسم است :
1- جناس ناقص (اختلافی) : اختلاف در یک حرفیاد/یار
2- جناس ناقص (افزایشی ): افزایش در یک حرفشفق /شفقت
3- جناس ناقص (حرکتی ): تفاوت در حرکتمِهر /مُهر
نکته (1) : جناس میان دو واژه را زمانی جناس ناقص می خوانیم که اختلاف آنها بیش از یک حرف نباشد .
مثال:
چو شیر خدا راند بر خصم ، تیغبه سرکوفت شیطان دو دست دریغ
چون اختلاف در دو واژه ی «تیغ و دریغ» بیش از یک حرف است، بنابراین جناس شکل نگرفته است .
نکته (2) : اختلاف حرف ها « واج ها » باید از یک جنس باشند، یعنی یا هر دو مصوت باشدمثال :« پیاپی بکش جام و سرگرم باش » واژگان بکش / باش
حرف متفاوت این دو واژه «ک» و «الف» است که چون هر دو از یک جنس نیستند یکی صامت و یکی مصوت اند . بنابراین جناس بین آن دو شکل نمی گیرد .
سپاس و آفرین ایزد جهان آفرین راست .( جناس تام )
ای خدا ای فضل تو حاجت روا /با تو یاد هیچ کس نبود روا .( جناس تام )
جست از صدر دکان سویی گریخت /شیشه های روغن گل را بریخت .
( جناس ناقص اختلافی درحرف اول )
چه باید نازش و نالش / بر اقبالی و ادباری .( جناس ناقص اختلافی در حرف وسط )
دل بر عبور از سد خار و خاره بندیم .( جناس ناقص )
بنده همان به که ز تقصیر خویش / عذر به درگاه خدای آورد . ( جناس تام )
این چه ژاژ است وچه کفر است و فشار / پنبه ای اندر دهان خود فشار .
( جناس ناقص اختلاف در مصوت )
نه سایه دارم و نه بر بیفکندم و سزاست/ اگر نه بر درخت ترکسی تبر نمی زند.(جناس تام )
منبع: نت