زبان شناسی شماره 1
زبان شناسی
نويسنده : عبدالامير كربلايي و ف.
نوشته شده در تاريخ : 1391/02/19
در این مقاله میخواهیم به طور مختصر علم زبان شناسی را مطالعه کنیم و پس از آشنایی اجمالی با این علم به بررسی شاخه های مختلف آن بپردازیم. البته قابل ذکر است که این علم بسیار گسترده است و صرفا با خواندن این مقاله نمیتوان کاملا با آن آشنایی پیدا کرد. این مقاله کمک میکند که علاقه مندان به این رشته اطلاعاتی اولیه از این مقوله به دست آورند.در اولین گام میخواهیم بدانیم که علم زبان شناسی(Linguistics ) به چه چیزی اطلاق میشود؟زبان شناسی در واقع مطالعه علمی و دقیق زبان هاست و تلاش میکند که زبان را معرفی کند و دریابد که چگونه در ذهن انسان ها شکل گرفته است .تمرکز این علم به توصیف و توزیع زبان است و هیچ ارتباطی به قواعد دستوری زبان ها ندارد و حتما لازم نیست که یک زبان شناس زبان های زیادی را فرگیرد یا مترجم زبان باشد. زبان شناسی یک علم اجتماعی است و زمینه های مشترکی با دیگر علوم اجتماعی مانند روان شناسی , انسان شناسی , جامعه شناسی و باستان شناسی دارد. این علم ممکن است بر رشته های دیگری از جمله انگلیسی , ارتباطات و علوم کامپیوتر اثرگذار باشد. زبان شناسی را میتوان به عنوان یک علم شناختی (Cognitive Science) معرفی کرد.همزمان با علم روان شناسی , فلسفه و علوم کامپیوتر (هوش مصنوعیAI) زبان شناسی هم به طریقه عملکرد مغز انسان ها می پردازد.
در بخش های بعد با نام بردن و شرح اجمالی شاخه های مختلف زبان شناسی خواهیم پرداخت.
شاخه های اصلی این علم عبارتند از:
1) Phonetics (آواشناسی)
2) Phonology (واج شناسی)
3) Morphology (تاریخ تحولات لغوی)
4) Syntax (علم نحو)
5) Semantics (علم معانی)
6) Language Acquisition ( فراگیری و تحصیل زبان)
در ادامه به بررسی یکایک شاخه های نام برده خواهیم پرداخت.
Phonetics (آواشناسی):
Phonetics مطالعه ایجاد و ادراک صداهاست. در ارتباط با صدا های زبان است و این که چگونه صداها به صورت بند بند ایجاد میشوند و همچنین شنونده چگونه آن ها را دریافت میکند.
Phonetic ارتباط نزدیکی با علم صوت سناسی دارد و از تکنیک های مشابهی با صوت شناسی استفاده میکند.
آواشناسی شامل سه رشته ی زیر میباشد:
1) Articulator Phonetics : تولید صداهای گفتاری
2) Acoustics Phonetics : مطالعه فرایند تولید فیزیکی و انتقال و مخابره ی صداهای گفتاری
3) Auditory Phonetics : مطالعه فرایند ادراک صداهای گفتاری
Phonology (واج شناسی) :
Phonology مطالعه الگوهای صدایی یک زبان است و با سازمان دهی صداها در یک زبان ارتباط دارد که در واقع تغییراتی که در صداهای گفتار برای ایجاد کلمات به وجود می آید را بررسی میکند.
Morphology ( تاریخ تحولات گفتاری):
Morphology مطالعه تشکیل کلمات و ساختارهاست. Morphology در واقع به بررسی چگونگی قرار گرفتن اجزای کوچکتر کلمات برای ساخت واحدهای بزرگتر و قواعد حاکم بر این فریند میپردازد. عناصری که برای تشکیل کلمات در کنار یکدیگر قرار میگیرند, Morpheme نامیده میشوند. Morpheme کوچکترین واحد معنا دار یک زبان است. به عنوان مثال کلمه Cats از دو Morpheme , Cat و S جمع شکل میگیرد.
Syntax ( علم نحو):
علم نحو (Syntax) مطالعه ساختار جملات است و تلاش میکند که توضیح دهد بر اساس قواعد, چه ساختاری از نظر گرامری در یک زبان خاص صحیح است. این قوانین ساختاری اصولی را مشخص میکنند.
به عنوان مثال ساختار اصولی زبان انگلیسی به صورت فاعل – فعل – مفعول است مانند جمله زیر (John hit the ball ) فرایند دگر سازی به شما این امکان را میدهد که ساختاری متفاوت مانند (The ball was hit by John) را ایجادکنید.
Semantics (معناشناسی):
معنا شناسی (Semantics) علم مطالعه ی معناست و تلاش این علم بر آن است که توضیح دهد که چگونه معانی را درک میکنیم. و همچنین چگونه از این ادراک برای تولید جملات استفاده میکنیم. معناشناسی ارتباط گسترده ای با علم منطق در فلسفه دارد.
Language Acquisition ( تحصیل زبانی):
تحصیل زبانی نشان میدهد که چگونه بچه ها یک زبان را یاد میگیرند و یا این که بزرگترها چگونه زبان دوم را می آموزند. تحصیل زبانی بسیار مهم است چرا که بینشی از فرایند اصولی زبان به ما می دهد.دو جزء در تحصیل زبانی شرکت دارند:
دانش فطری زبان آموز( Universal Grammar یا UG) و محیط (Environment).
نظریه ی UG مفهوم گسترده ای دارد.تئوری این نظریه این است که کلیه زبان ها در یک قالب بندی خاص عمل میکنند و فهم این قالب بندی تا حد زیادی به فهم این که زبان چیست کمک میکند
تعریف کوتاه زبانشناسی
زبانشناسی مطالعه زبان بشر است. دانشی است که به شکل کنونی خود تنها ۲۰۰سال قدمت دارد. با استفاده از علم زبانشناسی می توان اجزای زبان را تجزیه و تحلیل کرد و چگونگی زبان بشر را تغییر داد.
برخی از زیر مجموعه های زبانشناسی به این عبارتند:
1. لغت شناسی: مطالعه چگونگی شکل گیری لغات و اجزای آن؛
2. آواشناسی: مطالعه صداها و چگونگی تولید آن توسط صدای انسان؛
3. نحو: مطالعه ساختار جملات و چگونگی ساخته شدن آنها؛
4. معنای سخن: مطالعه معنای جملات و عبارات در موقعیت های گوناگون.
تقسیم بندی زبانهای مختلف جهان از لحاظ زبانشناسی
• هندو- ایرانی
1) سانسکریت
بنگالی
هندی
پنجابی
اردو
2) پارسی باستان
فارسی
کردی
پشتو
• اسلاویک
1) بلغاری
2) چک
3) مقدونی
4) لهستانی
5) روسی
6) کروات
7) اسلواک
8) اسلونیایی
9) اوکراینی
• بالتیک
1) لاتویایی
2) لیتوانیایی
• ارمنی
• آلبانیایی
• یونانی
1) یونان باستان
یونانی
• ژرمانیک
1) شمالی
دانمارکی
ایسلندی
نروژی
سوئدی
2) غربی
آفریقایی
هلندی
انگلیسی
فریسیایی
آلمانی
عبری
• ایتالیک
1) رومانس (لاتین)
کاتالان
فرانسوی
ایتالیایی
پرتغالی
پروانسال
رومانیایی
اسپانیایی
• کلتیک
1) برتون
2) ایرلندی
3) اسکاتلندی
4) ولزی
نوام چامسکی، برجسته ترین چهره زبانشناسی
نوام چامسکی متولد هفتم دسامبر سال ۱۹۲۸، فعالیتهای زیادی در زمینه زبانشناسی کرده است. یکی از تاثیرگذارترین نظریه های او زایشی بودن زبان است. به عبارتی با استفاده از قانونهای محدود، می توانی تعداد جملات نامحدودی تولید کرد که تا به حال نه گفته شده است، و نه شنیده. نمونه ملموس از این نظریه شعر انگلیسی “The House That Jack Built” است.
زبان شناسي چيست؟
او ناخودآگاه را داراي ساختار همچون زبان مي‌داند. او طفل خردسالي را كه در مقابل آيينه در خود تامل مي‌كند، نوعي دال مي‌داند كه مي تواند معنا ببخشد و تصويري را كه در آينه مي‌بيند مدلول در نظر مي‌آورد.
كاركرد آينه در اين مثال روانشناسانه، همچون كاركرد استعاره در زبان است، اما كودك شبيه يا جانشين خود را در سويي ديگر مي‌بيند. تا اين مرحله بين دال و مدلول يگانگي حاكم است، اما با ورود پدر، كودك به آگاهي اضطراب آوري مي‌رسد.
« او اكنون بايد اين نكته سوسوري را دريابد كه هويت‌ها بر اثر تمايز شكل مي‌گيرند.»
مي‌دانيم كه سوسور گفته بود در زبان چيزي جز تمايز وجود ندارد. روش رولان بارت در استخراج سازه‌هاي موضوعات بعضاً پيش پا افتاده‌اي چون نظام مد لباس نظام فهرست غذا اثاثيه و معماري از اين هم جالب‌تر است. او با تجارب فراواني كه با نشانه‌شناسي بدست آورده بود،عنوان كرد كه زبان پوشاك - و نظام هاي ديگر ـ « مانند يك زبان عمل مي‌كند. وي زبان پوشاك را به دو قسمت نظام و گفتار ( زنجيره ) تقسيم مي‌كند... يك مجموعه لباس شامل كت اسپورت، شلوار فلانل خاكستري و پيراهن يقه باز سفيد، معادل با جمله خاصي است كه به وسيله يك فرد به منظوري خاص ادا شده باشد. تناسب اين اجزا با يكديگر، نوع خاصي از گفته را پديد مي‌آورد و معنا يا سبك خاصي را بر مي‌انگيزد. بارت تنها به سازه‌هاي نظام‌ها علاقه دارد، نه دلالت‌هاي ديگر آن او مي‌نويسد: « آشكار است كه مد لباس، لوازم و تبعات اقتصادي و جامعه شناسي دارد، اما نشانه شناسي با اقتصاد و جامعه شناسي مدلباس سروكار ندارد». روش ساختاري كلورلوي استروس در مردم شناسي و اسطوره شناسي و همچنين نقاداني چون تزوتان، تودورف، كلودبرمون، ژولين كرماس و ولاديسيرپراپ در روايت شناسي ساختاري شايد از جهاني ديگر براي ما جذاب باشند.
اساسي‌ترين محور در انديشه‌هاي لوي استروس باور او به نظامي نهايي و عنصري دگرگوني ناپذير بود كه تمامي پديدارهاي فرهنگي بخشي از آن نظام بودند،«يعني ساختاري كه دگرگوني ناپذير است و تمام عناصر و اشكال فرهنگي و مناسبات ميان آنها در دل آن جاري دارند ... همان طور كه در زبان شناسي، پس از سوسور، دانسته‌ايم زبان ساختاري نهايي است كه اشكال گفتار و سخن دل اين نظام يا ساختار اصلي جاي دارند. » بنابراين نزد لوي استروس ذهن پيشرفته معاصر ـ و به ظاهر انديشمند ـ هيچ مزيتي بر ذهن ابتدايي انسان نخستين ندارد. اين هر دو يك گونه كاركرد دارند: تفاوت تنها در پديده‌هايي است كه در برابر اين دو گونه ذهن وجود دارد. از اين رو هدف نهايي لوي استروس شناسايي كاركرد و ساختار ذهن آدمي بود. «او مانند فرويد مي‌كوشيد كه اصول تكوين انديشه را كه در همه جا و براي همه اذهان انساني معتبر است، كشف كند. اين اصول عام بر مغزهاي ما به همان اندازه حكومت مي‌كند كه بر مغزهاي سرخپوستان آمريكاي جنوبي، ولي ما چون در جامعه صنعتي بسيار پيشرفته‌اي زيسته‌ايم و به مدرسه يا دانشگاه رفته‌ايم، برخورداري ما از تربيت فرهنگي سبب شده است كه منطق عام انديشه ابتدايي ما در زير پوششي از انواع ملاحظات منطقي خاص كه مقتضاي اوضاع مصنوعي محيط اجتماعي مان است پنهان بماند.
اساطير براي لويي استروس همچون صفحه نت ( پارتيتور ) يك اركستر است، يعني اجزا آن ضمن هماهنگي با هم معنايي واحد و روشن را بروز مي‌دهند. او در كتاب منطق اسطوره تحليل اسطوره اديب شهريار را، به قياس با روش تحليل ساختاري زبان شناسي، به گونه‌اي كاملاً ساخت گرا پيش مي‌برد. او اسطوره و موسيقي هر دو از سر چشمه واحدي يعني زبان جدا شده‌اند.
بايد توجه داشت كه بيش از لويي استروس، متخصص فرهنگ عامه روسي، ولايمير پراپ، با به كار بستن نظريات فرماليتها و زبان شناسان موفق شد داستان‌هاي عاميانه را از جهت ساختاري بررسي كند.
در روايت شناسي ساختارگرا نحو از اهميت فراواني برخوردار است. اولين تقسيم يك جمله به نهاد و گزاره است.به اين جمله توجه كنيد:« پهلوان آژدها را كشت » در اين جا پهلوان نهاد، و اژدها را كشت گزاره است اين جمله مي‌تواند هسته يك قطعه يا حتي يك قصه كامل باشد.ما مي‌توانيم در محور جانشيني به جاي پهلوان، آشيل، رستم و يا اميرارسلان را جايگزين كرده و گزاره را نيز بسط دهيم. به اين ترتيب در اين جمله محور هم نشيني سازنده روايت و محور جانشيني سازنده انواع روايت خواهد بود.
ولايمير پروپ ادعا كرد كه ساختار سياسي همه قصه‌ها و افسانه‌ها يگانه است. طبق نظر او، شخصيت‌ها در افسانه‌ها، به تنهايي اهميت ندارند، بلكه كار ويژه‌هاي آنان است كه در ساختار افسانه‌ها اهميت دارد و يا به بياني درست‌تر ساختار افسانه‌ها كاركرد قهرمان و ضد قهرمان را مشخص مي‌سازد.
او با بررسي صد حكايت عاميانه توانست، ساختار همگاني افسانه را عيان سازد.شايد تاكنون چنين به نظر مي‌رسد كه ساختارگرايي روشي ايدئولوژيك در تحليل مسايل گوناگون فرهنگي است همواره مي‌كوشد عناصر گوناگون را در ساختارهاي واحد تقليل دهد.البته چنين انتقادي را فيلسوف معاصر فرانسوي ژاك دريدا نيز بر آن وارد ساخته كه در جاي خود به آن نيز خواهيم پرداخت. اما ساختارگرايان خود چنين برداشتي ندارند، به نظر آنان اين ساختارها آن چنان عام هستند كه خارج بودن از آن بي‌معناست. انان از جهتي ديگر كوشيده‌اند كه در ادبيات، به تعالي نوع نيز بينديشند و ساختارهاي تعالي ژانرها را نيز به دست آورند. به طوري كه رولان بارت گفته است:« اثر ادبي درست از همان جايي كه صورت نمونه از تغيير مي‌دهد، آغاز مي‌گردد». در واقع مشكل ساختارگرايي در چيز ديگري نهفته است كه به آن مي‌پردازيم.
ساخت‌گرايي نخست توسط نقد سنتي يا به تعبير بارت نقد دانشگاهي يا رسمي مورد حمله قرار گرفت؛ نقد مدرن همان چالشي را با نقد سنتي داشت كه زبان شناسي با دستور سنتي. نقد سنتي همچون دستور سنتي تجويزي و نه توصيفي است، در پي يافتن شيوه‌هاي متعالي و جاودان ادبيات است و از اين جهت به تعبير ميشل فوكو چنين سخني، آشكارا اقتدارگرا است. قوانين ادبيات براي نقد سنتي جاوداني و ابدي است. بدين معنا كه همواره در برابر خروج از اصول نوع (ژانر) پايداري مي‌كند. كافي است به جنجالي در كشور خودمان هنوز هم به سر مشروعيت شعر نو در برخي محافل سنتي برپا است، توجه كنيم . اما اصلي ترين خصيصه نقد تجويزي، پرداختن به حواشي متن است نه تشريح خود آن براي منتقد يا بهتر بگوييم محقق ادبي همه چيز اهميت دارد جز خود متن، او به جاي تشريح جهان متن، به تحقيق در باب زندگي مولف، با وقايع داستان، تاريخ نگاري چگونگي نگارش، هدف مولف و ساير حوادث فرعي مشغول مي‌شود. به هنگام تشريح متن، گزاره‌ها براي او ساحتي تك معنا دارند.
في المثل شرح سودي بر حافظ از اين جهت كه ابيات حافظ را شرح كرده در نقد سنتي جاي نمي‌گيرد، بلكه به خاطر قائل بودن به تك معنايي آن ابيات در آن گروه جاي مي‌گيرد، حال آنكه ادبيات به خصوص از نوع ادبيات مرزي و شگرف، ساحتي چندگونه و منشورگون دارد و معاني گوناگوني را باز مي‌تاباند. شيوه نقد سنتي و نقد معاصر از جهتي دروني كاملاً يادآور نگرش در زماني و همزماني به زبان، در مطالعات سوسور است. در حالي كه نقد معاصر مي‌كوشد، متن را با توجه به ويژگي‌هاي دوران خود بررسي نمايد، نقد سنتي همچنان در تار و پود قوانين جاودان خود ساخته اسير است. رولان بارت در مقاله نقد دانشگاهي و نقد تفسيري، موضوع نقد را ادبيات و نه راز زندگي نامه نويسنده مي‌داند: « هر چيزي در نقد دانشگاهي بار عام مي‌يابد، به شرطي كه بشود اثر هنري را به چيز ديگري جز خود اثر، يعني جز ادبيات مربوط ساخت.»