موسی معروفی: نغمه‌سرای دوره حزن
موسی معروفی: نغمه‌سرای دوره حزن
امیر رستاق
روزنامه نگار حوزه فرهنگ و هنر
هفتم شهریورماه سال ۱۳۴۴( تولد ۱۲۶۸) مردی دل به خاک داد که تلاش‌هایش در حفظ و نگهداری از ردیف موسیقی ایرانی نامش را همه گاه بر تارک موسیقی سنتی ایران نشانده است؛ موسی معروفی.
او علاوه بر نوازندگی با تار و سه‌تار با پیانو هم آشنایی داشت و به رغم ذوق تصنیف پردازی و نواسازی نزدیک به سه‌دهه از عمر خود را صرف گردآوری و نت کردن گوشه‌های موسیقی با روایت‌های مختلف کرد تا حاصل آن کتابی شود که نام ردیف هفت دستگاه موسیقی ایران را بر خود گرفت. این کتاب به کوشش مهدی برکشلی در اوایل دهه ۴۰ منتشر شد و تا به امروز یکی از جامع‌ترین کتاب‌ها در زمینه ردیف موسیقی ایرانی به شمار می‌آید.
معروفی ابتداییات نوازندگی سه‌تار را نزد یوسف صورتگر، عکاس دربار ناصری آموخت، ردیف را نزد میرزا حسینقلی فرا گرفت و برای ارتقای مهارت نوازندگی تار و سه‌تار نزد غلامحسین درویش رفت. مهارت و تکنیک بالای او در نواختن تار سبب شد تا درویش خان نشان تبرزین زرین را به او بدهد.
بعدها نزد علینقی وزیری نیز تکنیک‌های تار نوازی را فرا گرفت که تاثیرات آن در نوازندگی معروفی مشهود است. در کنار آن نزد حسین خان هنگ‌آفرین خط نت یاد گرفت. نت‌نگاری به او این توانایی را بخشید که برخی از آثار مهم موسیقی را به نت در آورد که نت کردن ردیف هفت دستگاه و نیز کتاب آموزش تار و سه تار اول و دوم هنرستان از جمله آنها است.
موسی معروفی از جمله نوازندگانی بود که به نوشته حسن مشحون در کتاب تاریخ موسیقی ایران با "شروع کار فرستنده رادیو در سال ۱۳۱۹ به اجرای موسیقی در رادیو پرداختند". او در کنار دیگرانی چون صبا، محجوبی، قمر، شهنازی و نی‌داوود و …. آثاری درخشان را نواخت. اگر چه از اجراهای این دوران به دلیل عدم امکان ضبط تقریبا کمتر اثری باقی مانده است اما آوازهایی که از دوران اوج صدای ادیب خوانساری با تار معروفی به جای مانده احتمالا به همین دوره مربوط است.
از جمله این آثار می‌توان به آواز در بیات ترک با شعر مجمر( شاعر دوره فتحعلی‌شاه قاجار) با مطلع "تو اگر صاحب نوشی و اگر ضارب نیش" و یا آوازی در نغمه اصفهان با شعری از سعدی اشاره کرد.
این آواز با ضربی پرقدرت موسی خان معروفی آغاز می شود و در ادامه با صدای جا افتاده و منحصر به فرد ادیب و آن هم صدای دوره اول او (جوانی و میانسالی) همراه می‌شود. جواب آوازهای معروفی دقیق، تکنیکی و در خدمت فضای شعر و آواز است و از مهارت و دانش او در ردیف آوازی و جواب آوازها خبر می‌دهد.
تصنیف ماندگار موسم گل
معروفی علاوه بر تعلیم تار به شاگردان هنرستان موسیقی در نواسازی نیز صاحب ذوق و قریحه بود و برخی از قطعات خاطره انگیز از او به یادگار مانده است که از جمله معروفترین آنها دو تصنیف مرغ حق با صدای بنان و موسم گل با صدای قمرالملوک وزیری است. شاید اگر او تمرکزی را که بر گردآوری ردیف موسیقی ایرانی و آموزش تار گذاشت، صرف سراییدن و کار خلاقه می‌کرد، آثاری بیشتر از او به یادگار می‌ماند.
آهنگ مرغ حق در نغمه دشتی با صدای بنان و رهبری و تنظیم روح الله خالقی روی شعری از رهی معیری ساخته شد و ابتدا در گلهای رنگارنگ برنامه شماره ی ۲۳۰ اجرا شد و بعدها در آلبوم شاخ گل ۱۰ در کنار دو ساخته معروف خالقی (ای ایران) با صدای بنان دریک مجموعه منتشر شد. بر خلاف موسم گل که بعدها توسط خوانندگان دیگری خوانده و تنظیم شد، از این قطعه تقریبا اجرای معروف دیگری شنیده نشده است.
موسم گل شاید معروفترین قطعه‌ای باشد که ازموسی معروفی به جا مانده است و شهرت آن با تصنیف مرغ سحر مرتضی نی‌داوود پهلو می‌زند. او این تصنیف را بر اساس ملودی‌‌ای مازندرانی در نغمه دشتی روی شعری از وحید دستگردی ساخته و قمرالملوک وزیری نخستین بار آن را در سال ۱۳۱۹خواند.
بعدها جواد معروفی(فرزند موسی معروفی و آهنگساز و نوازنده نامی پیانو) تنظیمی از این کار با ارکستر گلها در گلهای شماره ۴۲۳ با صدای پوران اجرا کرد که آن هم زیبا و شنیدنی است. پوران به خوبی توانسته حس کار را انتقال دهد اگر چه اختلافاتی در این تنظیم با آنچه که قمر و دیگر خوانندگان خوانده‌اند وجود دارد که گوش حرفه‌ای به راحتی آن را تشخیص می‌دهد. ضمن آنکه معروفی آواز میانه تصنیف را حذف وتنها بخش ضربی آن را برای خواندن پوران در نظر گرفته است.
بعدها محمدرضا لطفی که بخشی از تلاش‌هایش بازسازی آثار گذشتگان بود، با بهره‌گیری از صدای هنگامه اخوان و تنبک بیژن کامکار این قطعه را بازسازی کرد. برای شعر آواز (گوشه اوج یا عشاق در دشتی) آقای لطفی یک رباعی از خیام با مطلع "ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست" را انتخاب کرد.
اجرای لطفی را می‌توان وفادارترین اجرا به اصل اثر به شمار آورد، به خصوص که با شناختی که لطفی از جنس صدای قمر و تکیه‌ها وتحریرهای این آوازخوان افسانه‌ای داشت، خواننده‌ای را برای این کار انتخاب کرد که ساختار و قدرت حنجره او شباهت‌های کم نظیری به صدای قمر داشت. خواننده‌ای که بعد از این اثر و به دلیل محدودیت‌هایی که برای صدای زنان در ایران به وجود آمد، عملا نتوانست کار در خور اعتنایی عرضه کند.
تنظیم محمدرضا درویشی با همراهی ارکستر سمفونیک تهران از این اثر نیز از جمله اجراهای به یادماندنی این اثر است. درویشی برای خوانندگی این اثر به سراغ ایرج بسطامی رفت که صدایی چپ کوک داشت و توانست از این ویژگی صدای بسطامی نهایت استفاده را ببرد تا یادآوری صدای قمر را در دوره‌ای بکند که صدای زن در ایران ممنوع بوده و هنوز هم ممنوع است.
کتاب ردیف هفت دستگاه؛ یادگار چند دهه تلاش
آنچنانکه در مقدمه کتاب ردیف هفت دستگاه موسیقی ایرانی آمده است "بیش از ۵ دهه پیش گروهی از اساتید برجسته موسیقی ایران به دعوت اداره هنرهای زیبا جلساتی را برگزار کردند" تا به یک وحدت رویه در انتشار ردیفی جامع از موسیقی سنتی ایران برسند.
در این جلسات چهره‌هایی چون ابوالحسن صبا، نورعلی‌خان برومند، علی اکبرخان شهنازی، رکن‌الدین مختاری و احمد عبادی و موسی معروفی حضور داشتند که در نهایت و بعد از یک و نیم سال مباحثه اتفاق نظری میان این افراد در"زمینه نام و روند گوشه‌ها و چگونگی فرودها" برای انتشار ردیفی واحد حاصل نمی‌شود و کار بی‌نتیجه می‌ماند.
از این مجموعه نشست اما یک نتیجه به دست می‌آید که هر کسی از این اساتید ردیف خود را منتشر و سپس در شورایی فنی این ردیف‌ها تجزیه وتحلیل شود.
از میان این جمع موسی خان معروفی بیش از دیگران دغدغه این کار را داشت. او پیش از این هم با همکاری لطف‌الله مفخم پایان و محمدبهارلو و با انگیزه بالای شخصی به گردآوری و ثبت و ضبط آثار گذشتگان و از جمله ردیف پرداخته بود. آقای معروفی توانست محفوظات خود و نیز آنچه از دیگران اخذ کرده بود را در کتابی گردآوری و نت نویسی کند و در نهایت با تار سلیمان روح‌افزا آنها را منتشر سازد. این که چرا اجرای ردیف را خود معروفی با تار خود انجام نداد از جمله پرسش‌های اهل موسیقی است.
در مقدمه کتاب که توسط مهدی برکشلی تدوین شده است، آمده که این ردیف بر" ردیف میرزا عبدالله و آقا حسینقلی استوار است" و با "ردیف تنظیم شده توسط مهدی قلی هدایت منطبق شده است".
تلاش‌های معروفی در تدوین و انتشار آثار موسیقایی به این ردیف منحصر نماند. او با همراهی نصرالله زرین‌پنجه و به تشویق روح‌الله خالقی و علینقی وزیری مجموعه کتاب‌های آموزش تار و سه‌تار هنرستان را نت نویسی کرد که با تنظیم وتدوین خالقی منتشر شد.
این کتاب به رغم گذشت چندین دهه از انتشار آن همچنان به عنوان یکی از مهمترین منابع در تدریس تار و سه‌تار و حتی سازهای دیگر به کار می‌رود. نگاهی به کارگان(رپرتوار)های انتخاب و چیده شده در این دو کتاب از تنوع و گوناگونی قطعات و نیز توجه به موسیقی مناطق مختلف و ردیفی ایران خبر می‌دهد.