بررسی شعری از صایب تبریزی
با نام خداوند بزرگ
ضمن عرض سلام و ادب محضر همه دوستان به اطلاع می رساند که از این تاریخ به بعد سعی دارم اشعار شاعران مطرح را نقد کنم بدیهی است که اشعار این بزرگان دارای نواقص کمی هستند پس در نقد هایم بیشتر به حسن شعر آنها اشاره می کنم و البته نواقصها را ذکر می کنم بدیهی است هر کس بخواهد شعرش را بهتر بشناسناند خواندن معایب و حسنها یا نقاط قوت اشعار دیگر نیز میتواند برای ایشان مفید باشد.
لازم به ذکر است هر کدام از دوستانی که مایل اند شعرشان نقد شود باید حتما اعلام بفرمایند(دلیل آن این است که می خواهم خود شاعر راضی باشد و باید خود علنا به اینجانب اعلام کند) و شعری را هم که می خواهد نقد شوند نام ببرد در غیر اینصورت فقط به بررسی آثار شاعران بزرگ شناخته شده می پردازم:
اما در این نقد می خواهم به بررسی یکی از غزلهای صائب تبريزي بپردازم ابتدا غزل را بخوانید:
پيش از خزان به خاک فشاندم بهار خويش
مردان به ديگري نگذارند کار خويش
چون شيشه ی شکسته و تاک بريده‌ام
عاجز به دست گريه ی بي‌اختيار خويش
از وقت تنگ، چون گل رعنا درين چمن
يک کاسه کرده‌ايم خزان و بهار خويش
انجم به آفتاب شب تيره را رساند
دارم اميدها به دل داغدار خويش
سنگ تمام در کف اطفال هم نماند
آخر جنون ناقص ما کرد کار خويش !
دايم ميانه ی دو بلا سير مي‌کند
هر کس شناخته است يمين و يسار خويش
صائب چه فارغ است ز بي‌برگي خزان
مرغي که در قفس گذراند بهار خويش
1-محتوی: در کتاب بدعتها و بدایع نیما یوشیج از اخوان ثالث می خوانیم: شاعر باید در هر قالبی هدفی داشته باشد و هرگز پراکنده گویی و مضمون بافی نکند شاعرانی که در زندگی هدفی جسته اند و هدف از شعرشان بیان آن معانی است یعنی هدف و غایت مشخصی در زندگی هنری و شعری خود دارند مجموعه ای شعر هماهنگ دارند و این شاعران موفق اند شاید دلیل موفقیت شاعرانی مثل صایب و حافظ همین است از همین نوشته کتاب بدعتها و بدایع نیما یوشیج از اخوان ثالث می فهمیم آنها یک جا رند نبودند یکجا درویش یکجا ادیب نبودند یکجا سیاستمدارو... همانطور که می دانیم شعر صایب در سبک هندی است از ویژگی های سبک هندی می توان استفاده از مفاهیم بنیادی تر و اجتماعی تر است در این غزل با شاعری روبرو می شویم که انسانی را مخاطب قرار می دهد که در اجتماعش چگونه ظاهر می شود و چه در پس این چگونگی می بیند:
بیت اول: فنا کردن زیور و زیباییهای فریبنده دنیا
یا بیت سوم:یک رو بودن یا ...
2-بررس ساختار شعر: معمولا در عصر نوین بحث ارتباط عمودی در شعر مطرح شده است(البته به غلظتی که اکنون مطرح است) در بسیاری از اشعار قدما ارتباط عمودی کمتری دارد در بسیاری از غزلهای قدما می توان یک تا چند بیت را حذف کرد بدون اینکه مخاطب متوجه شود که چیزی کم دارد اما ارتباط افقی ابیات در غزلهای قدما به نظر حقیر از غزلهای امروز بسیار قوی تر است در این غزل صائب بیتهای دوم و پنجم و هفتم ارتباط عمودی با سایر ابیات ندارند اما موضوع غالب شعر بازخورد انسانی در جهانی است که باید فروتنانه قدم در آن نهاد(البته این برداشتهای حقیر از اشعار ایشان به عنوان یک شاعر است نه یک صایب شناس آکادمیک ممکن است برداشت یک صایب شناس آکادمیک با برداشت حقیر تفاوت داشته باشد)
يک کاسه کرده‌ايم خزان و بهار خويش(یعنی با خزان و بهار(مصایب و شیرین کامی ها) زمانه رنگ و رو عوض مکن)
انجم به آفتاب شب تيره را رساند
دارم اميدها به دل داغدار خويش
(وجود آدمی که در مصایب صبور باشد و امیدوار)
و...
بعضی دیگر از غزلهای صایب ارتباط عمودی مناسبی ندارند که یادم است که یکی از آنها در کتاب بدعتها و بدایع نیما یوشیج اخوان ثالث آن را تشریح کرده است که خلاصه آن را می آورم:
. برای توضیح بیشتر و روشن شدن بحث کلی گویی و پراکنده گویی غزل شماره 128 صایب را بررسی می کنیم که در بیت اول از پختگی خود و در بیت بعد از همت والای خود و در بیت بعد از افتادگی(البته بر خلاف اخوان ثالث به نظر حقیر این سه بیت با هم اندکی ارتباط می توانند داشته باشند) و در بیت چهارم از علت سنگین شدن خواب ستمگران و دربیت پنجم علت تاریک شدن جهان دم می زند.
3-گذری بر صور خیال: در نقد نوین بر صور خیال زیاد تاکید می شود در دنیای امروز که انیمیشن و فتوشاپ آمده است آیا بر یک شاعر عیب نیست که دیگر برود سراغ قدح و پیمانه و زلف و خط و خال و... و متاسفانه همان را دقیقا مثل حافظ و ... بیاورد شاعرانی مثل حافظ و صایب در آن قحط تصویر چه اعجوبه های بوده اند که اینقدر به صور خیال پرداخته اند مثلا بیت
از وقت تنگ، چون گل رعنا درين چمن
يک کاسه کرده‌ايم خزان و بهار خويش
تشبیه کاسه گل را به ظرف بیینید
مهمترین این صور خیال تشبیه و استعاره و.. است در کتاب (سفر در مه) می خوانیم :دیدی تازه نسبت به اشیا داشتن و بازگو کردن تجربه های خاص روحی بر اساس تجربه های شخصی زندگی سبب می شود که شعر دارای تصویرهای زیبا و غیر تکرای شود
البته یک ایرادی به اشعار قدما اگر بگیریم همین تکرار تصویرهای کشف شده است
4-گذری بر فصاحت وبلاغت کلام
در این بیت
سنگ تمام در کف اطفال هم نماند
آخر جنون ناقص ما کرد کار خويش
می توان معانی مختلفی از آن برداشت کرد چون ارتباط عمودی کامل نیست می توان گفت تعقید معنوی دارد
همچنین در بیت چهارم شب تیره حشو معنایی است
همچنین بیت ششم بی برگی خزان حشو معنایی دارد
اما در این شعر به ضرورت قافیه و ردیف. اندکی اضافات وصفی بصورت معناداری داریم که خوب نیست 7 بیت دارد و12 ترکیب وصفی و اضافی آمده است شامل: شيشه ی شکسته ، تاک بريده، گريه ی بي‌اختيار، وقت تنگ، گل رعنا، شب تيره، دل داغدار، سنگ تمام، کف اطفال، جنون ناقص، ميانه ی دو بلا، بي‌برگي خزان
والسلام