غزل جوان(قرن بیست و یک)

سلام و عرض ادب
در قالبی مانند غزل،واژگان معمولا آن جا که ردیف و یا قافیه باشند،تعیین کننده اند،در حالی که ساختار یک اثر تمام واژها نقشی یک سان و برآمده از چگونگی قرار گرفتن در شعر ایفا می کنند. قالب پیش از سروده شدن یک اثر وجود خارجی دارد اما ساختار یک شعر،هم زمان با سرودن آن شکل می گیرد و چیزی جدا از همان عناصر سازنده آن است.نکته دیگر در تفاوت بین قالب و ساختار این است که قالب مجموعه ای از آثار را در بر می گیرد.هزاران شعر را می توان در قالب غزل دسته بندی کرد. تعداد اشعار نیمایی و سپید هم نامحدود است،اما ساختار یک شعر از آن جا که اجزای آن ،با اجزای شعر دیگر متفاوت است،منحصر به خود آن است(ساختار یک شعر اثر انگشت شعر است)و آنچه گفتیم،ارزش یک ساختار در تناسب هنری آن است. غزل از نظر ساختاری به چند دسته اصلی طبقه بندی می شود: نوع اول: گونه ی غزل با ساختار کاملا سنتی است.در این نوع برخی شاعران غزل را به شیوه ی شاعران گذشته می سرایند و در چارچوب غزل هیچ گونه تغییری ایجاد نمی کنند نوع دوم:غزل با ساختار نیمه سنتی است.این دسته ازشاعران علاوه بر استفاده از زبان ساده و وزن های ملایم و گاه بلند به نوع آوری هایی محدود در قافیه و ردیف علاقه نشان می دهند نوع سوم:غزل با ساختار نوگراست.در این گونه علاوه بر توجه به سلامت قالب غزل،در وزن،قافیه و ردیف نیز نوآوری هایی دیده می شود که در عروض کهن توجیه پذیر نیست.تنوع موضوعی،تغییر لحن،استفاده از روایت و بیان نمایشنامه ای،حذف،شیوه نوشتار و در کنار آن تنوع وزنی و استفاده از وزن های بلند،از ویژگی های این گونه غزل است نوع چهارم:غزل با ساختار آزاد است.شاعران این گونه علاوه بر مفاهیم روزمره و استفاده از نوآوری های گونه ی قبل،به نوآوری های ویژه ی زبانی،ساختاری و نحوی و گاه حذف هایی پیاپی،تغییر فضا،استفاده ارز وزن های یکنواختعلاقه نشان می دهند. ویژگی های اصلی غزل جوان: -از میان وزن های غزل ها،دو گونه ی اصلی را می توان نام برد که مفعولُ فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن(فاعلان) و مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن(فع لن،فعلان،فع لان)هستند -حذف (عین)در وزن،استفاده از (مکث)در جایگاه هجا،سریع خوانی واژه ها،بلند خوانی هجای کوتاه اول بیت از نوآوری شاعران جوان در وزن غزل است -تغییر لحن،حذف و تغییر ردیف و سرایش غزل های چند ردیفی از نوآوری غزل در این زمینه است -علاوه بر شیوه کهن استفاده از قافیه،برخی از رفتارهای جدید را هم می توان یافت که با اصول قافیه ی کهن متفاوت است.نواوری هایی از قبیل عدم رعایت یای معلوم ومجهول،هم قافیگی کسره و سکون،استفاده از قافیه های غیر خطی،تغییر قافیه و تغییر در اصل قافیه. –از دیگر نتایج عمده درباره ی غزل جوان،سرایش شعر در قالب های تلفیقی است که در این پژوهش فراوانی قابل اعتنا دارد. تلفیق هایی چون غزل –قطعه،غزل-بند،غزل قصیده،غزل،نیمایی و غزل سپید از این دسته اند. از دیدگاه ساختار غزل نیز رفتارهای اصلی شاعران جوان بدینگونه است -استفاده از «واو» عطف برای پیوند طولی و عرضی بیت ها و مصراع ها. استفاده از تکرار واژها در آغاز مصراع ها برای تقویت ارتباط طولی و عرضی غزل. - بهره گیری از ردیف هایی که به پیوستگی طولی کمک می کنند. - بهره گیری از روایت و داستان وارگی مفاهیم غزل در ساختار که بیش از همه در میان غزل سرایان نسل دوم و سوم دیده می شود. –تغییر فضا در طول غزل با استفاده از نشانه ها و واژه های خاص -توجه به شروع و پایان ویژه و ناکهان در برخی از غزل ها -تغییر لحن،به تناسب محتوا و ساختار در خلال غزل -استفاده از حذف های ساختاری در ابیات غزل -استفاده از شیوه ی نوشتار،برجسته نویسی و شکل هندسی حروف در غزل های نوگرا. در این قسمت نوآوری در قافیه:
رفتارهای قافیه ای کهن در غزل:
در غزل جوان،شاعران بیشتر به نوآوری در همه ی جنبه های شعر،از جمله قافیه،توجه دارند مهمترین کارکرد قافیه ای کهن که در غزل شاعران نیمه سنتی و سنتی جلوه ای ویژه دارد،از قافیه میانی در بیت هاست در این گونه ممکن است هر سه لخت ابتدایی بیت و یا لخت مصراح اول قافیه میانی داشته باشد:
من دردواره های تو را خواندم،تردید راز کوچه ی دل راندم ////////////////////////////////////////// از شور و شوق قافله واماندم،من مانده ام وَ این همه تنهایی///////////////////////////////////////
برخی از شاعران نیز از روی تفنن یا برای تقویت موسیقی غزل هاشان از تکرار دو تایی و سه تایی قافیه ها کمک می گیرند که این شیوه در نوبه خود حایز اهمیت است:
در چشم هایم شکفته است،گردابگردابگرداب/در خود مرا می گذارد،بی تاب بی تاب بی تاب امشب من آواره ام باز در بستر خاطرتم/غرق تب آرزو،آه!خواب در خواب در خواب////////////////////
قافیه های نوگرا:
چیزی که در غزل جوان اهمیت دارد،نوآوری های گوناگون در قافیه است که اگر چه برخی از آنان در گذشته ادبیات سابقه دارد،در این محدوده،به یک هنجار سبکی تبدیل شده است. این کارکردها که به نوعی با عروض و اهداف آن مغایرت دارد،گاه به صورتی کاملا شعری و گاه به ناچار رخ می دهد که هر نوع از جایگاهی خاص برخودار است. یکی از رفتارهای غیر عروضی که در غزل معاصر و به پیروی از شاعران کهن،به ویژه در سبک هندی رخ می دهد،تکرار قافیه ی استفاده شده است. در میان شاعران جوان تر که روحیه نوگرانانه تر دارند،گاه این رفتار با بهره گیری از واژه ها و افعال مرکبی صورت می گیرد که یکی از بخش ترکیبی آنان،مشترک است و مخاطب را در نگاه عمیق به غزل،درباره سلامت قافیه ها دچار تردید می کند.
زیر هجوم این همه آوار درد و غم/امشب دلم هوای تو کرده است بدرقم ////////////////////////// می دانم از سکوت دلم غافلی ولی/با هر درنگ سوی در خانه می دوم //////////////////////////// این جا آهن و سیمان و دود و سنگ/دنبال چشم های زمین خورده ی توام/////////////////////////// من اعتراف می کنم عاشق نبوده ام/این سان غریب کی ز غمت مویه کرده ام//////////////////////// از گرم گاه مدرسه باری نیامدم/مثل همین جماعت بی درد محترم //////////////////////////////////// تا در پتوی بی سر و ته خاکیان کنم/تا مرگ را دو دمدمه تلقین تان دهم///////////////////////////////// آدم نه یک سگم به تب گرم آشتی/از مرزهای آبی باران گذاشته ام //////////////////////////////////// تا از زمین مرده تو را جستجو کنم/تا از زمین مرده تنت را نفس کشم/////////////////////////////////// من اعتراف می کنم عاشق نبوده ام/این سان غریب کی زه غمت زوزه کرده ام/////////////////////////
این گونه کاربردها که در غزل جوان کم هم نیست،گاه به علت درونی شدن(حروف الحاقی)در قافیه،کم تر به چشم می آید
تصویری از لاله دارد،تلفیقی از داغ و خنده/وقف مدار نگاهش یک آسمان از پرنده /////////////////////// ترکیبی از زخم و مرهم،هرشب می آید سراغم/یک چشم او شیر و شعر است،یک چشم مار گزنده یک شب به آرامی ماه،یک شب پلنگ است امت/روزی به نرمای یک آه،یک روز،زخم تپیده
رعایت نکردن هم خوانی یای معلوم و مجهول:
یکی دیگر از کارکردهای جدید قافیه که در غزل معاصر کاربرد بسیاری دارد،نبود توجه به معلوم و مجهول(نکره و معرفه)بودن «یای»آخر قافیه است.
من همیشه راوی عشق خیالی بوده ام/عاشق معشوقه هایی احتمالی بوده ام ////////////////////// فکر می کردم عقابم،ابرها را می دوم/آه!تنها سایه ی معصوم بالی بوده ام//////////////////////////////
هم قافیگی کسره و سکون
وناله پر از اضطراب و ممتد آقا/دوباره در جریان است گرد مرقدِ آقا ///////////////////////////////////////// چقدر دست نشسته است بین پنجره هایت/ضریح خسته و مجروع و پر درآمد آقا /////////////////////// و می روند و می آیند با امید نگاهت/هزار درصد خانم،هزار درصد آقا///////////////////////////////////// مبادا دست مرا وقت التماس بگیری/شفاعت از من بی خاصیت؟نباید آقا /////////////////////////////// دوباره پنجره را حالتی غریب گرفته/و صحن پر شده از شیعیان مرتدِ آقا///////////////////////////////////
یکی دیگر از کارکردهای جدید قافیه چنان که دیدیم در قافیه قرار دادن واژه هایی است که پایان یک سان از نظر حرف آخر دارند اما حرکتشان یکی نیست.گاه به ویژه درباره ی«ن»ساکن که پیش از آن مصوت بلند قرارگرفته است،این گونه استفاده از«روی»ساکن و متحرک،جایگاه قافیه را در وزن بیت تغییرمی دهد:
آن شب چرا بی وقفه چرا بی وقفه،آسمان بارید/از آخرین بغض خیابان،آسمان بارید //////////////////// آن شب نمی دانم چرا بی وقفه حتی بر/بی رحمی خار بیابان،آسمان بارید////////////////////////////
استفاده از قافیه غیر خطی: از دید غزل سرایان جوان،قافیه بیش تر ارزش موسقیایی دارد و از آنجا که تلفظ برخی حروف الفبا،با وجود تفاوت املایی شان یک سان است،می توان از آنها در قافیه های یک غزل استفاده کرد،برای مثال به کاربردن (ث،س،ص) کنا هم
ای یادگار غربت گل اطلسی/حتی تو هم به داد غزل ها نمی رسی //////////////////////////////////// با این که نیستی ولی آقا هنوز هم/در لابه لای قافیه هایم مشخصی/////////////////////////////////// یک روز جمعه اما،تعطیل می شود/بازار این جماعت صورت مثلثی///////////////////////////////////////
کاربرد (غ-ق)کنار هم:
این جا شکوه نام تو را جار می زنند/هر روز،روی دوش درختان کلاغ ها ///////////////////////////////// در وسعت تو قافیه هم گیج مانده است/ای حرف آخر همه ی اتفاق ها//////////////////////////////////
تغییر لحن قافیه:
یکی از نوآوری جدید در قافیه سازی که گاه با گونه ای کشف همراه است،تغییر لحن زبانی واژه ی قافیه،در هنگامی است که واژه ی مورد نظر شاعر در قافیه با دیگر واژه ها سازگار نیست.ارزش واقعی این گونه،زمانی است که در غزلی،شاعر در تنگنای قافیه به صورتی خلاقانه به تغییر وضیعت واژه و یا تغییر لحن زبانی آن،دست بزند:
مجنون تر از لیلی،لیلی تر از مجنون/گشتیم دنبالت،در کوه و در هامون//////////////////////////////// ای قافیه اندیش،ای شاعر درویش/فکر طراوت باش«باران» نشد«بارون»!!////////////////////////////////
در این تغییر لحن ممکن است از واژه های بیگانه نیز استفاده شود
همین که خاطر شب از ستاره می شد پر/جوان و برجک و سیگار و اسلحه دم خور //////////////////// جوان همین که جمیع«نداری»خود شد/کشید زندگی اش را کنار یک نخmore///////////////////////////
تغییر اصل قافیه:
به ندرت پیش می آید که در غزلی،شاعر اصل قافیه را عوض کند:
دست از سرم بکش!برو دنبال دیگری/داری دوباره کفر مرا در می آوری ////////////////////////////////// بر برف های حادثه سر می خوری زمین/حالا توپشت عینک دودیت مرده ای/////////////////////////////
اینگونه تغییرات معمولا ناگهانی شکل می گیرد،اما ممکن است گاه،شاعر از پیش به آن اشاره داشته باشد:
من اندک از غصه ی بسیار تو بودم/یک قطره ناچیز گرفتار تو بودم ////////////////////////////////////// آن روز که یک پارچه پولک شده بودی/گور پدر قافیه،دنبال تو بودم////////////////////////////////////////
گاه نیز ممکن است،شاعر،علاوه بر تغییر نیز تغییراتی ایجاد کند! //////////////////////////////////////// کشیده شد وسط کاغذ جهان –خطی-/و بعد از آن من- و توهر دو در میان خطی////////////////////// تو آن طرف به جهان فکر می کنی که مدام/به ذات حلقوی اش می تند نهان خطی///////////////////// خط دوازدهم می کند سوار مرا/عجیب آن تو،آری تو در همان خطی///////////////////////////////////// و این ترانه به پایان خط رسید و هنوز/تو در همان خطی،من در آخر خطم ///////////////////////////////
برقرار باشید