چند اشتباه رایج در تعریف و برداشت از هایکو و شناسه و تعریف درست آن.
چند اشتباه رایج در تعریف و برداشت از "هایکو"
و شناسه و تعریف درست آن.
پیش پرداختن به دیگر نکات پیرامونی و کناره ای ، در همین اول پرداخته شود به اصل موضوع که این اشتباه رایج در برداشت از شعرهای کوتاه ژاپنی معروف با نام " هایکو" چیست.
موضوع اینست که اگر همه منابع و ماخذ فارسی جستجو کنیم و گوگل را نیز کمک اوریم تا تعریفی از هایکو بیابیم بیدرنگ این پاسخ و تعریف را می یابیم که هایکو شعریست ژاپنی 17 هجایی در سه سطر که سطر اول و سوم 5 هجایی و سطر میانی 7 هجایی.
اشتباه رایج همین است. زیرا که این تعریفی نیست که مارا رهنمون به شناخت از این سروده شود. نخست اینکه هجا میان واژگان ژاپنی با واژگان زبان فارسی و حتی انگلیسی و...یکسان نیست که درادامه نوشتار به آن میرسیم. از حیث سه سطربودن هم نمی تواند تعریف و مشخصه یک سبک مختص بود باشد. دستکم ما چندسالی به سبکی در سرودن فارسی اشنا هستیم با نام سه گانی. اتفاقاً کارهای بسیار زیبا در این قالب سروده شده است. اگر سه سطر بودن نشانی از هایکو هست پس سه گانی فارسی هم یک نوع هایکو ایرانی است. اگر نیست پس تعریف واقعی هایکو چیست.!؟
من به معنی آن رسیده ام . این رسیدن را باید مدیون" گوگل ترجمه" باید بود. ابتدا هایکو را با حروف انگلیسی به گوگل سپرده شد تا به زبان ژاپنی برگرداند. سپس دو بخش ژاپنی انرا کپی پیست نموده تا از زبان ژاپنی به فارسی برگرداند. ترجمه و برگردان" هایکو" از ژاپنی به فارسی این شد. " عبارات بازیگر"
این معنا را اگر به زبان شاعرانه برگردانیم می توان گفت هایکو یعنی شعری با واژگان و سخنان تصویر گر . این از این جهت معنای درستی می تواند باشد که با بررسی بیشتر به نکات و شگردهای سرایش دیده میشود در این گونه سروده های هایکو حرف اول آن تصویر است. بدون هیچ پیام پند و ارز . یک تصویر محض و مطلق. اما بسیار زیبا با کمترین کلمات. هایکو شعریست تصویر گر . فقط تصویر و بس. بر خلاف سروده های دیگر بویزه در زبان فارسی چه در ساختار کلاسیک چه در سروده های نو که شاعر با طرق و راه های گوناگون از بکاربردن تصویر گرفته تا ایما و اشاره تا کنایه و استعاره در لفافه میخواهد حرفی بزند. در سروده های کوتاه هایکو هنراینست که خواننده را با کوتاه ترین واژگان تصویری زیبا را می افریند. در اینجا مناسب نمونه ای از یک هایکو را اورده شود که در بیشتر بررسی ها از آن بعنوان نماد بسیار خوب از تعریف هایکو از آن یاد میشود
برکه ئ کهن
جهیدن غوکی
صدای آب.
دراین هایکو با کمترین واژگان تصویری بسیار زیبا از فضایی سرشار از ارامش و بدون هیچ سر و صدایی را در ذهن ترسیم نموده که ناگهان با جهیدن قورباغه ای وصدای تالپ اب ارامش را بهم میزند. در این هایکو دقیقا این تعریف هایکو را همراه دارد. یعنی خلق تصویری محض با وازگانی بسیار اندک. یعنی تاکید بر" تصویر گرایی" در سروده های هایکو ژاپنی است
نمونه های فراوانی می توان از سروده های هایکو در اثار منتشره در منابع فارسی یافت که همه آنها نما گرو تصویرگر لحضات ناب هستند بمانند شکار یک لحظه در نگاه ریزو تیز بین یک عکاس هنرمند. هایکو های معروف همه از قرن های 17 و 18 و 19میلادی ژاپن هستنند.بگذریم از این که " تصویر" درفرهنگ مردم ژاپن آنقدرپر رنگ بوده که به بالاترین فنون و شگردهای تکنولژیک در زمینه ثبت و ضبط و پخش تصویر رسیده اند. این تصویر گرایی چنان است که پرتیرازترین داستان ها و رمان ها نیز بصورت کارتونی و مصور در تیراژ بسیار بالا در ژاپن خواننده دارد.ایا همین فرهنگ و روحیه تصویر پردازی ژاپنی ها انان بسوی نوآوری در همه زمینه ها رسانده است. از این مقوله گذری امدیم و برمی گردیم به تصویر گرایی در شعر های هایکو. ایا همین تصویر گرایی ریشه دار در میان فرهنگ ژاپن سبب سرایش شعر های مصور با نام "هایکو" شده است.
برای تاکید بر" تصویر گرایی" در سروده های هایکو چند نمونه دیگر از کتاب هایکواورده میشود:
( تالیف احمد شاملو و ع پاشایی از انتشارات ابتکار چاپ دوم زمستان 68)
یکی برق آذرخش
صدای قطره ها
میان خیزران ها
( ص 24)
در میان سبزه ها
گل سپید گمنامی
شکفته
ص 36)
شامگاه خزانی
زاغی
نشسته بر شاخه خشکی
(ص 60)
ونمونه های بسیار در این کتاب 370 صحفه ای. که همه آنها نمایانگر تصویر نگاری در سروده های هایکو هست. گرفتن یک تصویر و نشاندن این تصویر زیبا در ذهن خواننده تنها با چند کلمه اندک. این هنر سروده های هایکو بوده است. بدون هیچگونه رسالت رساندن پیام های انسانی اخلاقی اجتماعی سیاسی و حتی عاشقانه در انها. نکته جالب برای خودم اینکه با گوگل ترجمه به آن معنی درست هایکو در زبان ژاپنی یعنی به معنی "عبارات" یا" کلمات بازیگر "رسیدم که در صحفه 41همین کتاب هایکو منتشره در 25 سال قبل سالها پیش از انکه اینترنتی در میان باشد چه رسد به جستجوگر گوگل و بعد گوگل. اشاره به همین به همین ترجمه هایکو یعنی بازیگر بودن کلمات دارد. اینجاست اگر مانند امروز امکانات و نعمات اینترنتی مانند موتور های جستجوگر گوگل و گوگل ترجمه در دسترسی پژوهشگران می بود چه دستاورد های ارزشمندی در پی میامد. مثلا باز از همین طریق یافته ام اصولا هجا های ژاپنی نمیتواند هم اوا با هجا های دیگر زبانها از جمله انگلیسی و دیگر زبانها باشد. مثلا در در توضیح این تفاوت هجا در زبان ژاپنی و زبان های دیگر به نمونه و مثالی می رسیم که در عبارت man you shuuکه در نگاه اول بنظر می اید از سه هجا تشکیل شده در زبان ژاپنی با 6 هجا خوانده میشود.پس اینکه ما شعر هایکو را با 17 هجا بشناسیم اشتباه رایج دیگر در شناسه هایکو هست که با همان تعریف هم به گوگل ترجمه بیچاره !! تفهیم شده است Ma-n-yo-u-shu-uزیرا تا در گوگل ترجمه بنویسیم هایکو می اورد شعری در 17 هجا و در سه سطر
مثل این می ماند در تعریف غزل که در زبان فارسی درست هم هست که بگوییم سروده ایست که قافیه در مصرع اول با قافیه در مصرع بیت های زوج یکسان است. اشکار است این تعریف و قالب از غزل در زبان فارسی قبول و معتبر است وقتی که غزلی به زبان المانی یا ژاپنی ترجمه شود که دیگر قافیه ای در بین نیست که حالا مصرع ها چنان باشد.
خلاصه این که هایکو سروده ایست که در زبان ژاپنی از دو واژه " های"به معنی" عبارات" و" کو " به معنی بازیگر یا به معنی واقعی تر تصویر گر است رویهمرفته هایکو یعنی عبارات تصویر گر و مضمون درونمایه و سوژه همه آنها در زمینه" تصویر" است و بس.
تفاوت پایه ای و اساسی هایکو ژاپنی و مدل ایرانی اش
بجا خواهد بود که اشاره ای به وجوه اشتراک و افتراق و به بیان دیگر تفاوت ها و تشبیهات آنچه در سروده های فارسی بنام هایکو می اوریم و هایکو ژاپنی وجود دارد اورده شود و اینست که در هایکو ژاپنی عباراتی هستند که تنها نمایانگر تصویر لحظه ای ار سوژه و بن مایه و موضوع است. همانند عکسی که با دوربین عکاسی گرفته باشند.بدون پیام حکیمانه پند و اندرز.
در حالیکه معمولا سرایندگان فارسی کوشش دارند در شعرهای هرچند کوتاه پیامی نیز به همراه داشته باشند. در واقع سرود ه های فارسی از نظر کوتاه بودن و شکل برونمایه ظاهر و نما شبیه هایکو ژاپنی است اما از نظر درونی و مضمونی به
"عنصر تصویر" که در هایکوژاپنی یک اصل بوده بعنوان یک اصل بکار نمیرود و این یکی از تفاوت عمده در انهاست.
پایان می بخشم این مقاله و نوشتار را با یکی ازسروده های کوتاه خودم با نام" یاد" که مناسب هم فصل است انتشار این مقاله است هم نمونه ای بجا در موضوع این مقاله که نمیدانم تا چه اندازه به هایکو ژاپنی می خورد :
اینهمه آلبالو در باغ
لب تو
در یاد
ستار سلطانیان