روز بزرگداشت حكيم عمر خيام نيشابوري و روز موزه و ميراث فرهنگي

روز بزرگداشت حكيم عمر خيام نيشابوري و روز موزه و ميراث فرهنگي
دوران کودکی حكيم دانشمند و فرزانه عمر خيام نيشابوري
خواجه امام الحق حكيم عمر بن
ابوالفتح عمربن ابراهيم خيامي مشهور به خيام,
فيلسوف, رياضي دان,
منجم, شاعرو يكي از بزرگترين
دانشمندان ايراني واز مفاخر ملي ايران است كه در
12 محرم سال439ه.ق در نيشابور متولد شد........
حکیم عمر خیام سنین پنج وشش سالگی را در حالی پشت سر گذاشت که پدرش ابراهیم با کوره سوادی که داشت کم کم احساس می کرد که برا ی بیشتر
سوالات او پاسخ کاملی ندارد. وی در فاصله حدود
سه ماه, قرا ئت ظاهر قرآن را به خوبی آموخت ولی
در مورد معنای آن نمی توانست از پدرش کمک بگیرد.
ابراهیم پدرش در نظر داشت که عمر را به مکتبی
بسپارد که زیر نظر مولوی قاضی محمد اداره می شد, به همین
جهت به مدسه ی علمیه ای در کنار مسجد جامع بود رفت, مدرسه
ای دارای حجرات متعددی بود ودرآنجا دروس مقدماتی از
قبیل خواندن
پارسی, خواندن قرآن, مقدمات عربی- مقدمات حساب,
احکام فقهی وکمی ادبیات وعربی تدریس می شد. عمر در کمتر
از فاصله ی دوسال همه ی دانستنی های مقدماتی را
که طلاب و کودکان دیگر در فاصله چند سال می
خواندند, فراگرفت. سر عت او درفراگیری به قدری
شدید بود که مولوی قاضی محمد شخصا به پدرش
پیشنهاد کرد تا عمر را به مکتب \" خواجه ابوالحسن
انباری \" راهنمایی کند, زیرا ذهن خارق العاده عمر تقاضای
علمی بیش از میزان تعلیمات مدرسه قاضی را داشت.
قاضی ابو الحسن انباری, حکیم
وریاضی دان معروفی بود, در مکتب او بیشتر به
تدریس هندسه وهیئت پرداخته می شد. نبوغ, ذهن
باز, قدرت تجزیه وتحلیل چشمگیرعمرزبانزد همگان
شده بود ودربدو ورود توجه خواجه را نیز به خود
جلب کرد. خواجه مبانی واصول هندسه, ریاضیات
وهیات را به عمر آموخت.
که پس از مدتی خود قاضی
ابوالحسن انباری, از هوش ودقت نظر وذکاوتی بسیار
بیشتر از همه شاگردان برای پدرعمر سخن گفت
وبیان کرد که تنها نباید وی رابه همین مکتب
بفرستد بلکه برای تحصیل علوم حکمت, عرفان, اخلاق وتکمیل
معلومات قرآنیه به مکتب \" امام موفق نیشابوری\" برود تا از
نفس مبارک واخلاق مهذب ایشان هم بهره گیرد, همچنین اگر
بتواند پس از تکمیل این دروس به محضرجناب
ناصرالمله والدین \" شیخ محمد منصور\" برای تحصیل
فلسفه حاضر شود.
عمر اکنون جوانی رشید, اما
بسیار مودب نکته سنج وکم سخن بود. در این ایام
شوق تحصیل در مکتب بزرگترین دانشمند نیشابور
سراسر وجودش را فراگرفته بود.عمر به مکتب امام
موفق نیشابوری راه یافت و باشوقی وافر آنچه را که
استاد تدریس می کرد به خوبی می آموخت, ضمنا هم زمان با این
مکتب, پس از پایان یافتن تحصیل ازمکتب خواجه ابوالحسن, راه
محضر شیخ منصور, استاد سنایی شاعر معروف نیز به
روی وی باز شد. در خشش بنیه ی علمی عمر آنچنان
بود که هر چند از لحاظ سنی, از سایر همشاگردیهای
خود کوچکتر بود ولی آنان را وامی داشت تا اولا
به او احترام بگذارند, ثانیا هر مشکل درسی را که
برایشان پیش می آمد به او رجوع می کردند. دراین ایام به
تدریج به جز دوستان نزدیک عمر, بقیه او را \"عمرخیامی\" یا
\"خیامی\" صدا می زدند. او نیز در میان شاگردان امام
موفق به دو\"حسن\" بیشتر علاقه مند شده بود. \" حسن
بن علی طوسی\" و \"حسن بن علی صباح حمیری\" که چون
هر دونامشان حسن ونام پدرشان علی بود, خیامی
ودیگران آنها را به نام \"حسن صباح\" و\"حسن طوسی\"
می نامیدند.
تحصیل عمر خیامی نزد استادش
\"محمدمنصور\" که درفلسفه ی عصر خویش استادی نامور
بود , شور وحالی دیگر داشت. دراین مکتب, عمر
خیامی با کتب ابن سینا وآراء این فیلسوف نابغه
آشنا شد وچنان شیفته ی آثار وی گردید که مطالعه ی
کلیه ی آثار بوعلی سینا را وجهه همت خویش قرار
داد وبه تدریج آنچنان در شناخت آراء الهی, فلسفی وعلمی
بوعلی تبحـّر پیدا کرد که او را شاگرد بوعلی نامیدند, به
گونه ای که هر کس درآثار وافکار بوعلی سوالی داشت به عمر
خیامی رجوع می کرد. خیامی تقریبا اکثر نظریات
بوعلی را بااستنباط های خود منطبق می دید.(1)
دوران نوجوانی وجوانی
مکتب امام موفق نیشابوری, شیخ
محمد منصوری ودگر اساتید نیشابور, دیگر پاسخ
سوالات ذهن کجکاو عمر خیامی را نمی داد, او هر
چه بزرگتر می شد, هر چه بیشتر مطالعه می کرد
وهرچه بیشتر می جست, کمتر می یافت. رسیدن به هر
پاسخی برای او مساوی با دسترسی به دهها سوال جدید بود.
کم کم محیط علمی نیشابور تشنگی سیراب ناشدنی خیامی را
پاسخگو نبود. او دیگر چهره ای موقر, نامی وشناخته شده
داشت, در این ایام کم کم به خیام معروف شد.(1)
سپس
به سمرقند مهاجرت كرد ودر اين زمان دو
رساله تحريركردوبه جستجوي حامي ومشوقي برآمد.وی رساله هایی
را که به تحریر در آورده بودرا به
ابوطاهرعبدالرحمن احمد(484_430)قاضي القضات
سمرقند تقديم كرده و مورد توجه وحمايت ابوطاهر
وساير بزرگان سمرقند قرار گرفت.در آنجا كتاب بي
نهايت مهم جبرومقابلهرا به زبان عربي نوشت.
روزی از مسافری دانشمند که از
بلخ می آمد وبرای کسب و تجارب بیشتر جهانگردی می
کرد شنید که در شهر بلخ, مدارس علمی وسیع تری
وجود دارد, به ویژه نام کتاب \"مخروطات\" نوشته
\"آپولونیوس\" ریاضیدان معروف یونانی را نیز شنید,
که نسخه ای از آن در تملک یکی از مشاهیر شهر بلخ
است, خیام به شوق دیدن آن کتاب واحتمال اجازه ی نسخه
برداری از آن راهی بلخ شد.
خیام پس از مدتی که در بلخ زیست
وبا علوم آن مرکز آشنا شد, تصمیم داشت که برای
تکمیل دانش خود به \" ری\" برود که ناگهان قاصدی
از نیشابور رسید وبیماری سخت پدر را به او خبر
داد.خیام نیز با عجله اسباب سفر مهیا کرد وبدین
منظور که بار دیگر چهره پدر راببیند عازم نیشابور
شد. وقتی خیام به نیشابور رسید , ابراهیم هنوز رمقی داشت,
وهنوز شب به پایان نرسیده بود که دست در دست عمر وسربر
زانوی فرزندش جان سپرد.
خیام در بازگشت به نیشابور,
درعین اینکه از زندگی متنعمی برخوردار نبود, اما
به موقعیت علمی واجتماعی خویش قانع بود وعرصه ی
تدریس و ادامه تحقیق را وجهه همت خویش قرار
داد. او ازمیان همه ی دانشها بیشتر به نجوم,
ریاضیات وفلسفه عشق می ورزید وهرچند در ادب پارسی وعربی ,
حدیث وقرآن وفقه نیز متبحر بود اما مشرب فلسفی را انتخاب
کرده واز شهرت وگرایش به فقه وعلوم دینی اکراه داشت.
(2)
كسي كه گوهر يگانه نيشابور
بود,نيشابوري كه به خاطر مهاجرت دانشمندان سراسر
عالم مركزيت فرهنگي داشت وخيل دانشجويان از
دورترين نقاط مغرب و مشرق به اين شهر جذب مي
شدند.در عنفوان جواني چنان در كارش معروف شد كه
سلطان جلال الدين ملك شاه سلجوقي در سال 467ق(والبته به
تدبير وزير ايراني اش)براي اصلاح تقويم نجومي به كار دعوتش
كرد.او اين دعوت را پذيرفت ودر اصفهان همراه با منجمين
روزگارش رصدخانه مهم اصفهان را بنا كرد.پس از
اقامت در نيشابور به كارهاي مختلف اشتغال
داشت,پايه اصلي شهرتش پزشكي و تنجيم بود. به
عنوان حاذق ترين پزشك روزگار براي معالجه سلاطين
مقتدر سلجوقي به دربار ميرفت,معالجه اش بر روي
سنجر سلجوقي معروف است.ستاره خواني را از جنبه
هاي نامطلوب شغل خويش مي شمرد و به ندرت پيشگويي مي كرداما
به شهادت تاريخ همواره پيش گويي هايش درست از آب در ميامد.
به گفته علي بن القاضي_الاشرف
يوسف القفظي(در اخبار الحكما)علامه زمان بود وبه
تدريس تمام علوم يونان مي پرداخت.دقت وپاكيزگي
نوروز ما از اوست ونو شدن سال يا تحويل آفتاب را
از برج حوت به برج حمل تغيير دادوكتاب اقليدس
او در كتاب خانه ليدن هلند است
,رساله وجود وي
در موزه لندن,رساله جسم مركب او در كتابخانه
آلمان است,با رساله كون و تكليف سعي به حل علمي
مساله خير وشر كرد,و موسيقي دان بزرگي در عصر
وزمان خود بوده و كتاب شرح المسائل من كتاب
الموسيقي را نوشته.
نحوه وفات
(بر گرفته از کتاب
زندگی خیام,مصطفی بادکوبه ای هزاوه ای,
زمستان68, شرکت توسعه کتابخانه های ایران).
خیام دستی به عصا و دستی در دست
\"مینوچهر\" نوه ی خویش در باغ قدم میزد. آب زلال
وآرامی از جوی وسط باغ می گذشت,صدای پرنده ها ,
همچون طنین نیایش فرشتگان, گوش جان خیام را
نوازش می داد... خیام به سختی اما آرام ومطمئن
گام بر میداشت وبه سخنان مینوچهر گوش فرا می داد.
از پشت دیوار باغ فریاد چند رهگذر- که به ترکی شعر می خوا
ندند- خیام ومینوچهر را به خود متوجه کرد. آنان سپاهیان
سلاجقه بودند که برای رفتن به عسگر خانه(پادگان)
شادمانی می نمودند. مینوچهر گفت این بیچاره ها هر
جا بروند, بالاخره باید به عسگر خانه برگردند.
ناگهان در اندرون خیام صدایی ناشناخته وگنگ این
جمله را بریده بریده فریاد زد , بالاخره باید
برگردند... باید... برگردند... انالله...
انالله... واناالیه راجعون... راجعون... راجعون....
خیام همانجا نشست, دیگر پایش
توان حرکت نداشت... به مینوچهر گفت: پسرم اینجا
رانشان کن. ببین کجاییم , درخت را علامت بگذار.
مینوچهر چنین کرد , روی درخت را با تکه سنگی
دایره کشید وگفت بابا علامت گذاشتم. سپس خیام به
بستر برگشت ومینوچهر برای خبر کردن امام محمد
بغدادی به حوزه ی علمیه ای که وی درآن تدریس می کرد شتافت
و وی را به منزل آورد. حکیم خطاب به وی گفت: اهل خانواده
ومردانی از پاکان ونیکان رابخواه تا وصیت کنم.
امام بغدادی برای خبر کردن
کسانیکه مورد نظرش بودند دستوراتی داد , اما خود
از بالین حکیم تکان نخورد. حکیم کتاب \" شفا \" ی
این سینا را پیش رو نهاد وبه مطالعه پرداخت ,
تقریبا وقت غذای ظهر رسیده بود که با خواهش
واصرار امام بغدادی حکیم حاضر شد چند لقمه ی غذای
سبک بخورد , که یکایک بزرگان و افراد فامیل بحضورش رسیدند.
خیام در جملاتی کوتاه , به آنان
توصیه کرد که انسانیت , ایمان وعمل صحیح را که
نتیجه اش همزیستی مسالمت آمیز و جامعه ای پاک
وبی منازعه است در نظر داشته باشند وبرای هیچ
چیز در دنیا ارزش قائل نشوند وهمه چیز را رعایت
وامانت بدانند. آنگاه گفت: کتب مرا به امام محمد
بغدادی بدهید , زیرا او بهتر از فتح پسرم می تواند از آثار
علمی نهفته درآنها استفاده کند. اسباب وآلات مربوط به نجوم
را به همراه وسایل مربوط به ریاضی وهندسه را به
فتح بدهید که هر چه خواهد با آنان بکند. جنازه ام
را درهمین باغ , زیر درختی که معین کرده ام
ومینوچهر بر آن علامتی نهاده است دفن کنید. از
همه شما می خواهم که هیچکس در مرگم زاری نکند.
زیرا من به اندازه ی کافی زندگی کرده ام وهیچ آرزویی
ندارم جز آنکه پاسخ مشکلاتم را پیدا کنم و میدانم که پاسخ
آنها را در این جهان نمی یابم. مراسم تشییع جنازه وسایر
مراسم سنتی را درساده ترین صورت ممکن برگزار کنید
وبگذارید همچنانکه در زندگی ام سکوت وآرامش را
دوست داشته ام , مرگم باعث بیدار شدن کودکی از
خواب , یا پریدن بیماری از بستر نشود. شما
بدانید که من خدا را به همان اندازه که برایم
ممکن بود شناختم وامید وارم همین شناخت برای من بس باشد.
بار دیگر شما را به دوستی یکدیگر توصیه می کنم.
امام بغدادی , برای چند لحظه به
اندرون رفت. دختر , نوه وخدمتکاران را خبر کرد.
آنها برای وداع با خیام به درون اتاق آمدند ,
زمزمه ی گریه شروع شد. هر کس کلامی می گفت .
ظاهرا خیام دیگر کسی را نمی شناخت. نفس هایش به
شمارش افتاده بود. کم کم صدا ها را نیز نمی شنید ,
فقط لغزش ذرات نور درچشمانش او را زنده نشان می داد.
شب با همه سنگینی اش روی سینه ی
نحیف حکیم عمر خیام افتاده بود. قفسه ی سینه
خشکیده وریه ها ی او دیگر تاب گرفتن و باز دادن
هوا را نداشت. ضربات نبض کند وکند تر شد وبعد
قطع شد , حکیم عمر خیام در گذشت. (1)
(1) زندگی خیام,مصطفی
بادکوبه ای هزاوه ای, زمستان68, شرکت توسعه کتابخانه های
ایران.