قافیه و عروض درس هشتم

به نام یزدان مهر
اختیارات وزنی : منظور شاعر می تواند تغییراتی جزئی در وزن ایجاد کند.
اختیارات وزنی چهار نوع است :
1- بلند بودن هجای پایان مصراع یعنی اگر در پایان مصراع هجای کوتاه یا کشیده باشد آن را بلند حساب می کنیم .مانند :
ای نام تو بهترین سر آغاز /بی نام تو نامه کی کنم باز (نظامی )
ای نا مِ تُ بِه تَ ری س را غاز (هجای آخر کشیده است بلند حساب می کنند)
بی نا م ت نا م کی ک نم باز(هجای آخر کشیده است بلند حساب می شود )
2- به کار بردن رکن " فاعلاتن " ( - u - -)به جای " فعلاتن "(uu- - )در آغاز مصراع :ولی نمی توان فاعلاتن را به فعلاتن تغییر داد .مانند :
چه سبب سوی خراسان شدنم نگذارند /عندلیبم به گلستان شدنم نگذارند (خاقانی )
چ س بب سو ی خ را سا ش د نم نگ ذا رند
عن د لی بم ب گ لِ ِ تا ش د نم نگ ذا رند
در رکن اول مصراع دوم به جای فعلاتن از رکن فاعلاتن استفاده شده است (اختیار وزنی )
3- ابدال : یعنی می توان به جای دو هجا ی کوتاه (uu) میان یک مصراع یک هجای بلند (-) آورد مثلا به جای فعلن (uu-)از فع لن (- - ) استفاده کرد.
مانند :تو چنین خانه کن و دل شکن ای باد خزان / گر خود انصاف کنی مستحق نفرینی (شهریار )
ت چ نی خا ن ک ن دل ش ک نی با د خ زا
گر خ دن صا ف ک نی مس ت ح ق ِ نف ری نی
ت (کوتاه ).......گر(بلند) ...............با د خ زا
u u
نف ری - نی
توجه : اختیار شاعری ابدال در دو هجای ماقبل آخر بسیار رایج است اما کاربرد موارد دیگر آن کم تر است مانند مفتعلن / فعلاتن / مستفعل که به جای این ارکان می توان مفعولن بیاید .
4- قلب :یعنی بنابر ضرورت می توان یک هجای بلند و یک هجای کوتاه کنار هم را جابجا کرد یعنی (-u) را به ( u-) تغییر دادو یا بالعکس به جای ( u- ) از ( - u) بهره گرفت.
مانند :از بیابان عدم تا سر بازار وجود / به تلاش کفنی آمده عریانی چند ( صائب )
از ب یا با ن ع دم تا س ر با زا ر و جود
ب ت لا شِ ک ف نی آ م د عر یا نی چند
از -
ب کوتاه
با بلند
ش کوتاه
ر کوتاه
و کوتاه....دوتاه کوتاه که زیر آن ها ( نی) بلند است .
موارد زیر در بیت بالا دیده می شود :
-آوردن فاعلاتن به جای فعلاتن در آغاز مصراع (وزنی )
-بلند بودن هجای پایانی مصراع اول (وزنی )
-بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه کسره ی اضافه در هجای چهارم مصراع دوم ( زبانی تغییر کمیت مصوت ها )
-استفاده از یک هجای بلند به جای دو هجای کوتاه سیزدهم و چهاردهم مصراع دوم ( وزنی ابدال )
-بلند بودن هجای پایانی مصراع دوم (وزنی ).
*برای تقطیع شعر با اختیارات شاعری دو راه وجود دارد 1- استفاده از گوش 2- مقایسه هجاهای دو مصراع یک شعر.
1- استفاده از گوش : مثال (دل من ) را اگر به صورت عادی تلفظ کنیم تقطیع هجایی آن (u u -) . اما اگر هجای دوم را کشیده تر تلفظ کنیم تقطیع هجایی آن (u- - ) می شود .
2- lمقایسه ی هجاهای دو مصراع یک شعر :میدانیم که ترتیب و تعداد هجاهای کوتاه و بلند یک مصراع شعر در تمام مصراع های دیگر عینا رعایت می شود حال اگر یک یا چند هجا ی مصراعی با معادل هایش در مصراع های دیگر مطابقت نداشته باشد باید از اختیارات شاعری برای تطبیق آن ها استفاده کرد.مثال:
دل من همی داد گفتی گوایی / که باشد مرا روزی از تو جدایی(فرخی )
د ل من ه می دا د گف تی گ وا یی
ک با شد م را رو زی یز ت ج دا یی
ببینید هجاهای 2و7و9 در دو مصراع با معادل هایشان یکسان نیست برای تقطیع از اختیار ات شاعری استفاده می کنیم .
-بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه کسره ی اضافه در هجای دوم مصراع اول (زبانی )
-کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند (ی)در هجای هفتم مصراع دوم ( زبانی )
-بلند تلفظ کردن مصوت کوتاه چایان کلمه ی (تو ) در هجای نهم مصراع دوم (زبانی ).
**********************************
تمرین
بیت های زیر را تقطیع کنید و نوع اختیارات آن ها را شرح دهید .
الف)ز دست دیده و دل هر دو فریاد / که هر چه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز پولاد / زنم بر دیده تا دل گردد آزاد ( باباطاهر )
ب)بس بگردید و بگردد روزگار / دل به دنیا در نبندد هوشیار (سعدی)
***********************************
اگرواژه های زیر را تقطیع کنید معادل با کدام یک از ارکان عروضی می شوند؟ مثال:
دریا ی هستی
در یا ی هس تی ( مستفعلن )
- - u - -
* خدایا
*مرنجان
*چون شبروان
*هرکسی
*یارِ بد
*جدایی
*مرغ وحشی
**************** دل تان پر مهر و روحتان پاک باد .