بررسی غزل در شعر کلاسیک فارسی
غزل در لغت به معنی عشق بازی و سخن گفتن با زنان است و حدیث عشق و عاشقی کردن است
و چون این نوع شعر بیشتر مشتمل بر سخنان عاشقانه است، آن را غزل نامیده‌اند. غزل در
اصطلاح ادبی یکی از قالب‌های شعر سنتی فارسی است که مانند قصیده مطلع مصرع دارد یعنی
هر دو مصراع اولین بیت آن قافیه دارد و از بیت دوم به بعد، قافیه‌ها در مصراع‌های زوج هم‌قافیه
هستند؛ اگر شاعر در بیت اول ردیف بیاورد، ناگزیر است که تا پایان غزل، پس از هر قافیه‌ای
آوردن ردیف را رعایت کند. و اگر در بیت مطلع ردیف نیاورد در سایر بیت‌ها نیز نباید ردیف بیاورد.
این قالب شعری معمولاً بین 5تا 14 بیت دارد و کمتر از 5 بیت را غزل ناتمام می‌گویند با این همه
غزل‌های کمتر از 5 بیت و بیشتر از 14 بیت نیز در دیوان شاعران پارسی زبان دیده می‌شود.
ابیات غزل همگی در یک وزن سروده می‌شود که مصراع نخست آن با همه‌ی مصراع‌های زوج
هم قافیه است. در آخرین بیت نیز شاعر نام شعری یا تخلص خود را می‌آورد. بهترین، زیباترین و
دلکش‌ترین بیت یک غزل را بیت الغزل یا شاه بیت می‌گویند. حافظ گوید:
شعر حافظ همه بیت الغزل معرفت است
آفرین بر نفس دلکش و لطف سخنش
موضوع اصلی غزل بیان عواطف و احساسات، ذکر زیبایی و کمال معشوق، شکوه از روزگار،
مضامین اخلاقی و دقایق حکمت و معرفت و در یک کلام عشق و عرفان است.
انواع غزل فارسی را اینگونه تقسیم بندی کرده‌اند: غزل عاشقانه، غزل عارفانه، غزل تلفیقی،
غزل قلندری، غزل مضمون، غزل اجتماعی، غزل سیاسی- وطنی، غزل نو و غزل حماسی.
غزل عاشقانه: انوری غزل عاشقانه را جانی تازه بخشیده و سعدی آن را به کمال رسانده است.
غزل عارفانه: سنایی غزنوی اولین کسی است که مفاهیم عارفانه را در غزل آورد و پس از وی
عطار نیشابوری و مولوی بلخی و فخرالدین عراقی غزل عرفانی را رشد و تکامل بخشیدند. اوج
غزل عارفانه در کار مولوی است.
غزل تلفیقی: غزل تلفیقی از آمیخته شدن مضامین و معانی غزل عارفانه و عاشقانه به وجود آمده
است. اوحدی مراغه‌ای، خواجوی کرمانی، عماد فقیه، سلمان ساوجی و حافظ از سرایندگان این
نوع غزلند.
غزل قلندری: در این نوع غزل شاعر به وصف رندی، تظاهر به باده پرستی، لاابالی‌گری، طعن و
کنایه به صوفیان و زاهدان ظاهر پرست می‌پردازد و خود را در معرض ملامت قرار می‌دهد. و
گستاخانه اعتراضات و حقایقی که کس جرئت بیانش را ندارد بر زبان مست یا رند یا دیوانه و یا
شوریده‌ای جاری می‌کند. در شعر شاعرانی مثل: سنایی، خاقانی، عطار، عراقی، سعدی، حافظ،
شاه نعمت الله ولی و قاسم انوار این نوع شعر وجود دارد.
غزل مضمون: در این نوع غزل تمام همت شاعر صرف یافتن مضمون‌های تازه و نازک می‌شود.
ثبت لحظه‌ها و صحنه‌های دقیق و کشف ارتباط‌های عجیب میان اشیاء از ویژگی‌های این غزل
است که در عصر صفویه رواج بسیاری داشته است. این نوع غزل به غزل سبک هندی نیز
معروف است. صائب تبریزی، طالب آملی، کلیم کاشانی، جلال اسیر اصفهانی و بیدل دهلوی از
سرایندگان این نوع شعرند.
غزل سیاسی وطنی: محتوای این نوع غزل مسائل حاد اجتماعی است. با این وصف می‌توان گفت
برخی از شعرهای حافظ و سعدی سیاسی‌اند. آزادی، وطن، فقر اجتماعی، نقد حاکمیت، حقوق
اجتماعی، قانون و.. از درون مایه‌های این نوع غزلند. عارف قزوینی، فرخی یزدی، ابوالقاسم
لاهوتی، هوشنگ ابتهاج، بهار و... از سرایندگان غزل‌های سیاسی وطنی به شمار می‌روند.
غزل نو: در روزگار معاصر سبکی تازه در غزل پدید آمد که برخی آن را غزل تصویری نامیده‌اند.
این نوع غزل تحت تاثیر شعر نو پدید آمده است. مشخصه‌ی عمده‌ی این نوع غزل عبارت است از:
زبان تازه و امروزی، غلبه‌ی تصویرهای جدید و نو، وزن‌های عروضی تازه و وحدت محتوا. از
سرایندگان این نوع غزل‌ها می‌توان از: محمد علی بهمنی، منوچهر نیستانی، سیمین بهبهانی،
حسین منزوی، بهمن صالحی و.. را نام برد.
غزل حماسی: اوج روحیه دلیری و دلاوری و جانبازی عاشقانه در دفاع از آب و خاک و
ارزش‌های ملی و دینی عصر انقلاب با لحنی حماسی در غزل متجلی شد و نوع تازه‌ای به نام غزل
حماسی را آفرید. غزل حماسی در عصر جنگ هویتی خاص پیدا کرد و مقبولیت همگانی یافت. در
این نوع ادبی لطافت و نرمی تغزل و فخامت و درشتی حماسه درهم آمیخته شد. و به قول سهیل
محمودی:
میان معرکه لبخند می‌زنید به عشق
حماسه چون به غزل ختم می‌شود زیباست
از سرایندگان غزل حماسی می‌توان به: حسن حسینی، قیصر امین پور، سهیل محمودی، حسین
اسرافیلی، ساعد باقری، سیمین بهبهانی و... اشاره نمود.
مولوی، سعدی، حافظ و صائب برترین غزل سرایان در عرصه‌ی شعر کهن فارسی‌اند و رهی
معیری و شهریار از غزل سرایان موفق معاصرند.
تفاوت میان غزل و تغزل: غزل خود یک قالب شعری مستقل است که تنوع مطالب در ابیات آن از
خصوصیات این قالب شعری است؛ اما تغزل، مقدمه و پیش درآمد قصیده است و بیت‌های آن از
نظر معنی و موضوع با هم ارتباط نزدیک دارد.
تفاوت میان غزل و قصیده: غزل معمولاً از قصیده کوتاهتر است، موضوع قصیده و غزل یکسان
نیست، غزل از واژه‌های لطیف و پرسوز تشکیل می‌شود و لذا رقّت و لطافت و دوری از کلمات
وحشی و خشن از شرایط غزل است؛ اما در قصیده، کلمات استوار و خشن به کار می‌رود؛ پس در
قصیده، فخامت و جزالت، شرط است. هر کدام از بیت‌های غزل خود معنی و مفهومی مستقل دارد؛
اما در قصیده معنی ابیات معمولاَ با یکدیگر ارتباط دارند.
حسن تخلص در غزل: یکی از قسمت‌های مختلف یک قصیده‌ی کامل، حسن تخلص یا حسن مخلص
است که شاعر از آنجا به مدح ممدوح گریز می‌زند. گاهی در غزل نیز، حسن تخلص وجود دارد؛
بدین گونه که شاعر در ابیات پایانی غزل به مدح ممدوح می‌پردازد.