قافیه و عروض جلسه هفتم

به نام خداوند جان و خرد
قافیه و تقطیع به ارکان
*
تکرار واژه های مشتق ,مشتق مرکب , مرکب اگر اجزای سازنده ی آن ها چندان آشکار نباشد و یا میان معنای دو جزء فرقی بتوان نهاد رواست . قافیه ساختن واژه های روبرو درست است : (مزدور/ رنجور).(مهربان/پاسان).(آب/گلاب).(شاخسار/کوهسار).(پایدار/آبدار).
توجه : قافیه ساختن با علامت ماضی " ید " در واژه هایی مثل : پرستید / رنجید / پوشید/رنجید /ترسید/و....تکراری و مشترک است ولی چون چندان شناخته شده نیست قافیه ساختن با این علامت (ید) درست است .
*
قافیه در شعر نیمایی:در آخر ابیات نمی آید بلکه بستگی به مطلب دارد به علاوه الزاما هر مطلبی قافیه دار نیست .از طرفی چون شعر حاوی مطالب پراکنده و وصف های جداگانه است یا جنبه ی امری و دعایی دارد قافیه را لازم نمی دانند. شاعر خود را اسیر قافیه نمی داند و معمولا در هر مطلب دو و یا چند مصرع قافیه دار می آورد.
مثال : بخوان ای همسفر با من
ره تاریک با پاهای من پیکار دارد
به هر دم زیر پایم راه را با آب آلوده
به سنگ آکنده و دشوار دارد .( نیما یوشیج)
واژه های قافیه :پیکار / دشوار
حروف اصلی قافیه :ار (طبق قاعده 2)
ردیف : دارد
......................................
تقطیع به ارکان :
بعد از تقطیع هجایی مصراع ها می بینیم که نشانه های هجاها که در زیر مصراع ها نهادیم دارای نظم است و اگر آن ها را سه تا سه تا , چهار تا چهار تا , دوتادوتا, سه تاچهارتا , چهارتاسه تا تقسیم کنیم نظم میان آن ها آشکارتر می شود .پس تقطیع به ارکان تقسیم هجاها به پاره ها (ارکان) عروضی است تا نظم میان هجاها را دریابیم . مثال:
ای باد بامدادی خوش می روی به شادی / پیوند روح کردی پیغام دوست
ای با د ِ با م دا دی خُش می رَ وی ب ِ شا دی
پی ون د ِ رو ح کر دی پی غا م دو س دا دی
ببینید هجای کوتاه زیر کوتاه و هجای بلند زیر بلند قرار گرفته است .
بیت بالا را سه تاچهار تا جدا می کنیم وزن بیت معلوم می شود.
- - u مفعولُ
- u - - فاعلاتن
- - u مفعول ُ
- u - - فاعلاتن
حالا اگر بخواهیم چهار تا سه تا جدا کنیم وزن بیت این می شود :
- - u - مستفعلن
u - - فعولن
- - u - مستفعلن
u - - فعولن
امیدوارم متوجه شده باشید.
...................................................
توجه : مهم ترین ارکان عروضی فارسی 19 تاست که در زیر قید می شود :
الف ) - ارکانی که در ابتدا و میان و پایان مصراع می آید :
1- فاعلاتن - u - -
2-فاعلن - u -
3-مفاعیلن u - - -
4- فعولن u - -
5-مستفعلن - - u -
6-مفعولن - - -
7- فعلاتن u u - -
8- فعلن u u -
9-مفاعلن u - u -
10-مفتعلن - u u -
11- فع لن ( فاعل) - -
..........................................
ب) - ارکان غیر پایانی , در آخر مصراع قرار نمی گیرند و آخرین هجای هر یک از این ارکان کوتاه است :
1- فاعلاتُ - u - u
2-فعلاتُ u - u u
3-مفاعیل u - - u
4-مستفعل - - u u
5-lمفعول - - u
6-مفاعل u u - u
............................
ج) - ارکان پایانی که فقط در آخر مصراع می آیند :
1- فَعَلُ u - -
2-فَع -
توجه :گاه از آخر رکن پایانی یک وزن , یک یا دو یا سه هجا حذف می شود , مثلا :
مفاعیلن u - - - اگر یک هجا کم شود می شود فعولن u - - اگر دو هجا کم شود می شود فَعَل u - اگر سه هجا کم شود می شود فَع u ( هجای پایان مصراع همیشه بلند است حتی اگر کوتاه بود بلند محسوب می شود ).
.........................
توجه : برای پیدا کردن وزن یک شعر باید به این نکات توجه داشت :
1- درست خواندن و درست نوشتن با خط عروضی .
2-جدا کردن هر یک از هجاها با خط عمودی یعنی زیر هم نوشتن .
3-حذف (ن) بعد از مصوت بلند در یک هجا .
4-علامت گذاری هر یک از هجاها در زیر آن ها.
5- تقسیم هجاها ی هر مصراع به اجزای 4تا4 / یا 3تا3تا/ یا 4 تاو 3تا / به طوری که وزن به صورت تکراری در آید و یا متناوب.
6-نوشتن ارکان عروضی معادل اجزا در زیر آن ها.
7و8-اختیارات شاعری و نام اوزان.
.....................................
اختیارات شاعری دو نوع است : 1- اختیارات زبانی 2- اختیارات وزنی
*اختیارات زبانی :
بعضی از کلمات دارای دو و یا احیانا چند تلفظ هستند و گوینده اختیار دارد هر کدام را به کار ببرد .
اختیارات زبانی دو نوع است :
1-می توان همزه را حذف کرد یعنی اگر قبل از همزه ی آغازی هجا حرف صامتی بیاید همزه را می توان حذف کرد .مثال : تیر انداز ( تیرَنداز ) . شیر افکن ( شیرَفکن ) . در آب ( دراب). خوش آهنگ ( خشاهنگ)
2- تغییر کمیت مصوت ها : یعنی بنا بر ضرورت وزن شعر مصوت کوتاه را بلند و یا مصوت بلند را کوتاه تلفظ می کنند .
مصوت کوتاه در چند حالت به ضرورت وزن کشیده تلفظ شده و بلند بحساب می آید:
الف)-مصوت کوتاه پایان کلمه ( همینطور کلماتی که آخرشان به (های ) بیان حرکت ختم می شود و نیز مصوت کوتاه ( ُ) در ( تو ) .
ب) -کسره ی اضافه
پ) -( و) عطف که به صورت مصوت کوتاه ضمه تلفظ می شود .
ت)- مصوت کوتاه فتحه که تنها در پایان کلمه ی ( نَه ) می آید.
............................
مثال برای ( و ) عطف که به صورت مصوت کوتاه ضمه تلفظی شود :
شخص خفت و خرس می راندش مگس / وز ستیز آمد مگس زو باز پس ( مولوی )
شخ ص خف تُ خر س می ران دش م ' گس
- u - - - u - u / - u -
(و) عطف به صورت مصوت کوتاه ضمه تلفظ می شود
پس ت را بلند - حساب می کنیم .
ران : ن حذف می شود .
...............................
مثال برای کسره ی اضافه :
اختر ِ خویش را بد
ر ِ u است ولی ما بلند حسابش میکنیم ( اختر ِ)
.....................
مثال برای مصوت کوتاه فتحه :
نه سبو پیدا در این حالت نه آب / خوش ببین و الله اعلم بالصواب
نه را در اینجا هجای بلند حساب می کنیم .
......................................
* کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند (و) : و + ی میانجی + ی
مثال : در دام افتاده آهویی چند / محکم شده دست و پای در بند
آهویی ( هو -) ولی کوتاه حساب می کنیم چون هجای زیرش از مصرع بعدی ی قرار می گیرد که کوتاه است
....................
توجه : در زبان فارسی هر گاه دو مصوت در کنار هم بیاید معمولا میان آن ها صامت ی می آید که ی میانجی نامیده می شود.
...................
مثال برای کوتاه تلفظ کردن مصوت بلند ی : ی + ی میانجی + ی
راستی آموز بسی جو فروش / هست در این کوی که گندم نماست
مصوت بلند ی در راستی به صورت کوتاه ( تِ) تلفظ شده و هجای سوم به هجای کوتاه تبدیل شده است
را س تی آ مو ز = را س ت ِ یا مو ز
..........................
تمرین :
بیت های زیر را تقطیع کنید و اگر از اختیارات شاعری استفاده کردید بیان کنید و وزن شعر را بگویید :
1- چو خواهی که نامت بود جاودان / مکن نام نیک بزرگان نهان ( سعدی)
2-اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را / به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را ( حافظ)
3- دل من همی داد گفتی گوایی / که باشد مرا روزی از تو جدایی ( فرخی)
4-در چنان روز مرا آرزویی خواهد بود / آرزویی که همی داردم اکنون پژمان ( رعدی آذرخشی ) .
.................. مانا وشاد زی