قافیه و عروض جلسه ی ششم

به نام آن که در کاشانه ی دل محبت را معیّن کرد منزل
قافیه و عروض درس ششم
*تبصره ی 5:
-اگر قبل از حروف اصلی قافیه حرف و یا حروفی مشترک باشد , آن ها جز حروف قافیه نیستند.
مثال:
-تن ز جان وجان زتن مستور نیست /لیک کس را دید جان دستور نیست
ردیف :نیست
واژه های قافیه :مستور/دستور
حروف اصلی قافیه : ور( قاعده ی 2)
هر چند َست در دو واژه مشترک است اما رعایت آن حروف در دو واژه الزامی نیست .
-بشنو از نی چون شکایت می کند / وز جدایی ها حکایت می کند
ردیف : می کند
واژه های قافیه : شکایت / حکایت
حروف اصلی قافیه : َت
حروف ا +ی قبل از َت در این دو واژه مشترک است که نیاز نیست در قافیه های بعدی رعایت شود
در این دو واژه مصوت بلند ا را حرف تاسیس و حرف ی را حرف دخیل گویند و رعایت آن ها در شعر فارسی لازم نیست.
..............................................
حرف تاسیس چیست ؟مصوت بلند( ا )که به فاصله ی یک حرف قبل از حرف رویّ می آید.
حرف دخیل چیست ؟ حرفی که بین حرف تاسیس و حرف رویّ می آید .
حرف روی ّ چیست ؟ آخرین حرف اصلی کلمه را گویند .
................................................
*تبصره ی 6
-جناس تام , دو واژه که در تلفظ و نوشتار یکی هستند اما در معنا با هم فرق دارند می توانند واژه قافیه قرار بگیرند .
مثال :گلاب است گویی به جویش روان/همی شاد گرددزبویش روان
روان در مصراع اول به معنی رونده , جاری .........و در مصراع دوم به معنی روح . پس قافیه درست است .
مثال : ابلهی اُشتری دید به چرا / گفت نقشت همه کژ است چرا ؟
چرا در مصراع اول به معنی چراگاه و در مصراع دوم به معنی به چه علت می باشد پس قافیه درست است .
*تبصره ی 7
-گاه حروف قافیه در بیش از یک واژه قرار می گیردبعبارت دیگر یکی از واژه ها بسیط و دیگری مرکب است .
مثال :
چراغ روی تو را شمع گشت پروانه / مرا از خال تو با حال خویش پروا ,نه
پروانه (کلمه ی بسیط) ......پروا + نه ( پروایی نیست )
مثال :
امروز شمع دلبران یکی است / دلبر اگر هزار دل بر آن یکی است
دلبران به معنی ربایندگان دل , معشوقان .......در مصراع دوم مشخص است قافیه قرار گرفته اند .
...............................................
*قافیه ی میانی و درونی
شاعران برای غنی کردن موسیقی شعر علاوه بر قافیه ی اصلی گاه در پایان نیم مصراع نیز قافیه می آورند که به آن قافیه ی میانی گویند.
مثال:
عشق که چادر کشان ,در پی آن مه خوشان /برفلک بی نشان ,نور دهد نار را
قافیه میانی : چادرکشان /خوشان/بی نشان
مثال :
فتنه برانگیخت دل ,خون شهان ریخت دل/با همه آمیخت دل, گرچه جدا می رود
قافیه میانی :برانگیخت / ریخت/آمیخت
مثال : یار مرا غار مرا عشق جگرخوار مرا/یار تویی غار تویی خواجه نگه دار مرا
روح تویی نوح تویی فاتح و مفتوح تویی/سینه ی مشروح توییبردر اسرار مرا
قافیه اصلی و پایانی : جگرخوار /نگه دار/اسرار
قافیه درونی:یار /غار ..../روح /نوح/مفتوح/مشروح
*توجه :
تفاوت قافیه میانی و درونی در این است که قافیه ی میانی حتما در پایان نیم مصراع ها می آید ولی قافیه درونی در درون نیم مصراع ها هم می آید.
*ذوقافیتین چیست ؟
گاه یک بیت دارای دو قافیه ی پایانی است که بدان ذو قافیتین گویند.
مثال :
گزید از غنیمت ظرایف بسی/کز آن سان نبیند طرایف کسی
واژه های قافیه :ظرایف / طرایف .............حروف اصلی ( ِف )قاعده 2
واژه های قافیه اصلی : بسی /کسی.........حروف اصلی( َس )قاعده 2
حروف الحاقی ندارد.
*قافیه ی خطی :حروف قافیه در واژه های قافیه باید هم از نظر تلفظ و هم از نظر نوشتاری همانند باشد مثال :
پیوند روح می کند این باد مشک بیز/هنگام نوبت سحر است ای ندیم خیز
واژه های قافیه : مشک بیز / خیز .............حروف قافیه ( ی ز)قاعده 2
توجه : خیز / بیز/در صورت ملفوظ خود با واژه هایی چون حضیض /غلیظ و..قافیه می شوند اما در شکل نوشتار چون با هم فرق دارند هم قافیه نمی شوند.
وحی /نهی : چون در نوشتار فرق دارن قافیه نیستند
قافیه ساختن این کلمات نادرست است :
پُر/ تَر
فردوُسی/ طوسی
احتیاط/ اعتماد
ترک /برگ
*توجه :اگر آخرین حرف اصلی و مشترک قافیه در واژه های قافیه متفاوت باشد عیب شمرده می شود .
*توجه :اگر مصوت کوتاه در وا ژه های قافیه متفاوت باشد عیب است .
*توجه :اگر حروف اصلی در واژه های قافیه متفاوت باشد عیب است مثال : فردوسی / طوسی
*توجه : اگر صامتی که پس از مصوت کوتاه می آید متفاوت باشد عیب است
*تکرار واژه های قافیه ی مصراع اول غزل را در مصراع چهارم( رد القافیه )گویند.مثال :
آن کس که به دست (جام )دارد/سلطانی جم مدام دارد
آبی که خضر حیات از او یافت/در میکده جو که( جام) دارد
*****************
خدای بزرگ حافظ و نگهدارتان باد