قافیه و عروض پنجم

به نام خدا
هر که نامخت از گذشت روزگار نیز ناموزد ز هیچ آموزگار
جلسه پنجم : قواعد قافیه ( تبصره ها )
قبلا گفتم قافیه شعر تابع دو قاعده است . این دو قاعده ی کلی استثنا هایی دارند که در هفت
مورد طبقه بندی شده اند :
تبصره ی 1 - به آخر واژه قافیه ممکن است یک یا چند حرف الحاق شود که جز حروف مشترک قافیه محسوب می شوند و رعایت آن ها الزامی است , مثال :
به ریحان ِ نثار اشک ریزان / به قرآن و چراغ صبح خیزان
قافیه : ریزان / خیزان ...........البته اشک ریزان / صبح خیزان
حروف مشترک قافیه : یزان
حروف الحاقی: ان
* حروف الحاقی عبارتند از :
*شناسه ها : که در آخر فعل می آیند( َم ی َد یم ید َند ) مثال : گفتی : گفت فعل / ی شناسه
-ای آبشار نوحه گر از بهر چیستی / چین بر جبین فکنده ز اندوه کیستی
واژه قافیه : چیستی / کیستی
حرف الحاقی : ی
حروف مشترک قافیه : یست
*ضمایر متصل :( َم َت َش ِمان ِتان ِشان ) مثال : دخترم / دختر اسم / م ضمیر متصل
مثال :
شخصی به هزار غم گرفتارم / در هر نفسی به جان رسد کارم
واژه قافیه : گرفتارم / کارم
حروف مشترک قافیه: ارم
حرف الحاقی : َم
*پسوندها : به تنهایی معنی و مفهومی ندارند و باید در کنار کلمه ای قرار بگیرند که معنی دار شوند .
پسوند ها شامل:ی /آسا / سار /دم /سان/ستان/شن/کار/کده/گار/گاه/گر/گون/گین/مان/وار/وش/و.......مثال: گلشن (گل/شن)..گلستان(گل/ستان)...میکده(می/کده)..کارگر(کار/گر)
مثال:
چه باید مرا جنگ زابلستان /وگر جنگ ایران و کابلستان
واژه قافیه :زابلستان / کابلستان
حروف مشترک قافیه :ابلستان
حروف الحاقی : ستان
* ی آخر بعضی از واژه های مختوم به ( ا . و ) مثال : خدای / بوی / موی
مثال: همی کند سودابه از خشم موی /همی ریخت آب و همی خست روی
واژه قافیه : موی / روی
حروف مشترک قافیه : وی
حرف الحاقی : ی
مثال :
جهان سپیدتر از فکرهای عرفانی است / رفیق روح من ,آن عشق های پنهانی است
واژه های قافیه : عرفانی / پنهانی
حروف مشترک قافیه : انی
حرف الحاقی: ی
درون مغزم از افکار خوش چراغانی است /چرا که در شب مه ,فکر نیز نورانی است
واژه های قافیه : چراغانی / نورانی
حروف مشترک قافیه : انی
حرف الحاقی:ی
*تبصره ی 2 : بعضی از واژه ها به مصوت ِ ( ه بیان حرکت ) و یا مصوت ی ختم می شوند . گرچه جز کلمه ی قافیه محسوب میشوند اما از نظر قافیه الحاقی به شمار می ایند .
مثال : پرده ( پرد ِ ) جامه ( جام ِ ) بره (برِ)
مثال : کسان شهد نوشند و مرغ و بَره (برِ) / مرا روی نان می نبیند تره (ترِ)
واژه قافیه : بره / تره
حروف قافیه : َ ر ِ
حرف الحاقی : ِ
حروف اصلی : َ ر ( طبق قاعده ی 2)
مثال:
یکی مشکلی برد پیش علی / مگر مشکلش را کند مُنجَلی
واژه قافیه : علی / منجلی
حروف قافیه : َلی
حروف اصلی : َل ( طبق قاعده ی 2)
حرف الحاقی : ی
توجه : ی در واژه های علی و منجلی اصلی است اما از نظر قواعد قافیه شاعران فارسی زبان آن را در حکم الحاقی منظور کرده اند , گویی اصل کلمات عل و منجل بوده است .
*تبصره ی 3 :دو واژه که اختلاف در مصوت کوتاه دارند بشرطی می توانند هم قافیه شوند که حرف یا حروف الحاقی داشته باشند. مثال : کُشت / کِشت هم قافیه نمی توانند باشند بشرطی می توانند که الحاقی داشته باشند مثلا کشتی /کِشتی ........... مَرد/ مُرد هم قافیه نیستند ولی اگر حرفی را به آنها اضافه کنیم الحاقی می شوند مثلا مَرده /مُرده در اینجا هم قافیه می شوند .
گُل / گِل...... گُلی / گِلی هم قافیه هستند
کُشت / گَشت ........کُشته / گَشته هم قافیه هستند
بنده (بندِ) / ژنده ( ژ ِندِ ) هم قافیه هستند چون کسره ی آخر در حکم الحاقی است
*تبصره 4 : پسوندها و پیشوندها واژه نیستند ولی گاهی در حکم واژه ی قافیه قرار میگیرند به شرطه اینکه تکرار نشوند مثال : چنان صورتش بسته تمثالگر/که صورت نبندد از آن خوب تر
واژه قافیه : گر / تر
حروف مشترک قافیه : َر
حرف الحاقی : ندارد
..پسوند هستند و قبلا گفتیم پسوندها الحاقی هستند اما در اینجا خود واژه ی قافیه قرار گرفته اند .
مثال:
دلم جز مهر مه رویان طریقی بر نمی گیرد / زهر در می دهم پندش ولیکن در نمی گیرد
واژه قافیه : بر / در
حروف مشترک قافیه : َر
الحاقی : ندارد
مثال :
شب سیاه بدان زلفکان تو ماند / سپید روز به پاکی رخان تو ماند
(ان) در دو واژه ی زلفکان و رخان نشانه ی جمع است و چون تکرار شده نمی تواند قافیه باشد . چرا ؟ چون قبلا گفتیم پسوند و پیشوندها در صورتی می توانند قافیه قرار بگیرند که متفاوت باشند .
مثال :
نک بهاران شد صلا ای لولیان / بانگ نای و سبزه و آب روان
( ان ) در لولیان نشانه ی جمع است و در روان نشانه ی صفت حالیه می باشد و جز کلمه محسوب می شود . پس قافیه ما درست است چرا ؟ چون ( ان ) در هر دو, دو حالت متفاوت دارد .
تمرین
در بیت های زیر :
الف) ردیف را مشخص کنید ( اگر دارد )
ب ) واژه ها و حرف یا حروف قافیه را معلوم نمایید.
پ)حرف یا حروف الحاقی را مشخص کنید .
ت)حرف یا حروف اصلی قافیه را معلوم نمایید .
1-ما به روی دوستان از بوستان آسوده ایم /گر بهار آید وگر باد خزان ,آسوده ایم (سعدی)
2-نشاط جوانی ز پیران مجوی/ که آب روان باز ناید به جوی (سعدی )
3-چندان که گفتم غم با طبیبان / درمان نکردند مسکین غریبان (حافظ)
4- سرشگ هوا بر زمین شد گوا / به نزدیک خورشید فرمان روا (فردوسی)
5- یار بد مار است هین بگریز از او /تا نریزد برتو زهر آن زشت خو
هر یکی دیوار اگر باشد جدا / سقف چون باشد معلق بر هوا (مولوی)
" خداست یار کسانی که یار یگدیگرند"