قافیه و عروض چهارم

به نام خدای بزرگ
الهی سینه ای ده آتش افروز در آن سینه دلی وان دل همه سوز
درس چهارم : قافیه و قواعد آن .
قافیه چیست ؟به واژه های قبل از ردیف که آخرین حرف اصلی آن ها یکی باشد و آن کلمه عینا تکرار نشود قافیه گویند .
قافیه در شعر سنتی اجباری است و در شعر نو نظم مشخصی ندارد .
مثال:تآمل کنان در خطا و صواب / به از ژاژ خایان حاضر جواب
واژه قافیه : صواب , جواب
حروف قافیه : واب
بگفتا دل زمهرش کی کنی پاک ؟ بگفت آن گه که خفته باشم در خاک
واژه قافیه : پاک , خاک
حروف مشترک قافیه :اک
تمرین : در بیت های زیر واژه قافیه و حروف قافیه را مشخص نمایید.
الف)آمدی جانم به قربانت ولی حالا چرا ؟ بی وفا حالا که من افتاده ام از پا چرا ؟
ب)به نام خداوند جان آفرین حکیم سخن در زبان آفرین
پ)دلی افسرده دارم سخت بی نور چراغی زو به غایت روشنی دور
----------------------------------------------------------------------------------
قواعد قافیه :
حداقل حروف مشترک لازم برای قافیه تابع دو قاعده است :
قاعده ی اول : هر یک از مصوت های بلند ( ا / و ) می توانند به تنهایی اساس قافیه قرار بگیرند .
مثال :می نویسم نامش اول و ازقفا / می نگارم نامه ی عشق و وفا
واژه قافیه : قفا , وفا
حرف مشترک قافیه : مصوت بلند ا
مثال:تو مو می بینی و مجنون پیچش مو / تو ابرو او اشارت های ابرو
واژه قافیه : مو , ابرو
حرف مشترک قافیه : مصوت بلند و
سال ها دل طلب جام جم از ما می کرد / وآنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می کرد.
واژه قافیه :ما , تمنا
حرف مشترک قافیه : مصوت بلند ا
...................................................................................................
قاعده ی 2 : هر مصوت با یک یا دو صامت بعدش قافیه قرار می گیرد .( مصوت +صامت {+صامت}
مثال:
اندر دل بی وفا غم و ماتم باد /آن را که وفا نیست ز عالم کم باد
واژه قافیه :ماتم , کم
حروف مشترک قافیه : َ م ( مصوت کوتاه َ + صامت م )
مثال :
درختی که تلخ است وی را سرشت /گرش بر نشانی به باغ بهشت
واژه قافیه : سرشت , بهشت
حروف مشترک قافیه : مصوت کوتاه ِ ش ت
مثال :
هر که جز ماهی ز آبش سیر شد / هر که بی روزی است روزش دیر شد
واژه قافیه : سیر , دیر
حروف مشترک قافیه : مصوت بلند ی + ر صامت
.......................................................................
تمرین در بیت های زیر واژه های قافیه و حروف مشترک قافیه را بیابید وبگویید طبق قاعده ی "1"است یا "2.
الف)اگر هفت کشور به شاهی توراست /چرا رنج و سختی همه بهر ماست.
ب)مگر کاتش تیز پیدا کند / گنه کرده را زود رسوا کند
پ)ای چشم تو دل فریب و جادو / در چشم تو خیره چشم آهو
ت) دل زیر دستان نباید شکست / مبادا که روزی شوی زیر دست
ث)ای صبا گر بگذری بر ساحل رود ارس/بوسه زن برخاک آن وادی و مشکین کن نفس.
....................................................................................
تمرین :
چند بیت بیابید که قافیه آن ها تابع قواعد 1 و 2 قافیه باشد .
...................................................................................
ردیف : کلمه یا کلماتی است که بعد از واژه های قافیه عینا (از نظر لفظ و معنی) تکرار می شود.
مثال :
دیدن روی تو ظلم است و ندیدن مشکل است
چیدن این گل گناه است و نچیدن مشکل است
ردیف : مشکل است
مثال :
بگفتا که این مرد بد می کند / نه با من که با خَود می کند
ردیف : می کند
..............................................................................................
در پناه خدای بزرگ باشید.